Árið 1974 var efnt til undirskriftasöfnunar hér á landi undir kjörorðinu "Varið land". Saga þessarar undirskriftasöfnunar hefur aldrei verið rituð, og er það miður, því að hún var minnisstæður atburður í stjórnmálasögu síns tíma og fyllsta ástæða til að rifja hana upp.1) Reyndar komst það einu sinni á dagskrá. Í aprílmánuði 1999 kom piltur nokkur að máli við mig og óskaði eftir viðtali um þessa undirskriftasöfnun. Að hans sögn átti þetta viðtal að birtast sem hluti ritgerðar sem hann var að semja fyrir próf í Háskóla Íslands. Ég varð við ósk piltsins, og áttum við alllangt samtal. Að auki fékk hann mikið af gögnum (blaðaúrklippum og málsskjölum) sem einn af forgöngumönnum undirskriftasöfnunarinnar hafði varðveitt.
Tíminn leið, en ekkert bólaði á ritgerðinni þrátt fyrir ítrekuð loforð
piltsins. Svo fór að viðtalið var aldrei birt. Fyrir skömmu rakst ég á
eintak af þessu viðtali í fórum mínum. Við lestur þess sýndist mér að þetta
gæti nýst sem fyrsta framlag til sögu Varins lands. Á undan viðtalinu fór
inngangur þar sem fjallað var um menntun mína og
störf og þau litlu afskipti sem ég hafði haft af stjórnmálum.
Viðmælandi minn bar síðan fram þær spurningar sem hér birtast og svör mín
við þeim. Ég hef lagfært orðalag lítillega og bætt við
myndum til fróðleiks. Á stöku stað hefur texta verið skotið inn til
leiðréttingar eða viðauka og þá innan hornklofa. Sá hluti af inngangi viðtalsins sem snerti Varið land
hefur verið felldur inn í svarið við fyrstu spurningunni.
Hver
var aðdragandinn að stofnun Varins lands? "Nú þegar
aldarfjórðungur er liðinn, er ég hræddur um að þú fáir ekki alveg sama svar
hjá öllum, en eins og ég man þetta var það síðla árs 1973 að ég og tveir
vinir mínir, þeir Ragnar Ingimarsson og Þorvaldur Búason, komum saman til að
ræða hugsanlegar aðgerðir vegna þeirrar alvarlegu stöðu sem upp var komin í
varnarmálunum. Um þetta leyti voru liðnir sex mánuðir frá því að vinstri
stjórnin hafði farið fram á það við Bandaríkjastjórn að varnarsamningurinn
frá 1951 yrði endurskoðaður, og þar sem samkomulag hafði ekki náðst, var
stjórnin í þeirri aðstöðu að geta sagt samningnum upp einhliða.
Herstöðvaandstæðingar höfðu haft
sig mikið í frammi, í dagblöðum, á fundum og með kröfugöngum, og það var
farið að gæta þeirrar tilfinningar, jafnvel innan raða Sjálfstæðisflokksins
og meðal þingmanna hans, að þjóðin væri á móti veru varnarliðsins. Ég er
alls ekki að segja að þetta hafi verið skoðun meirihluta sjálfstæðismanna.
En þessi skoðun var orðin svo útbreidd að hennar gætti jafnvel í þingliði
flokksins. Það sem sérstaklega hafði áhrif á mig var frétt sem kom í útvarpi
þar sem sagt var
að Einar Ágústsson utanríkisráðherra hefði verið á blaðamannafundi í
Kaupmannahöfn og lýst því yfir að meirihluti íslensku þjóðarinnar vildi að
herinn yrði látinn fara. Utanríkisráðherrann trúði því sýnilega að þetta
væri staða mála. Mér blöskraði satt að segja. Ég þóttist vita af viðræðum
við menn að þetta væri alls ekki almenn skoðun þó að þeir væru hávaðasamir
sem krefðust brottfarar varnarliðsins, herstöðvaandstæðingar, þekktastir
fyrir sínar Keflavíkurgöngur. Ég tók upp símann og hringdi, að mig minnir í Ragnar
Ingimarsson, frekar en Þorvald Búason, og sagði: "Þetta gengur ekki lengur,
eitthvað verður að gera." Við komum síðan saman þrír til að ræða
hugsanlegar leiðir, og umræðan beindist fljótlega að undirskriftasöfnun.
Fyrsta spurningin var hvort við ættum að leita eftir undirskriftum valinna
manna, eins og herstöðvaandstæðingar höfðu einatt gert, eða hafa söfnunina
víðtækari. Ef seinni leiðin yrði valin, myndum við þá ráða við þetta og
hverjir fleiri ættu að standa að þessu? Fljótlega stækkaði umræðuhópurinn.
Það gerðist með þeim hætti að hver talaði við menn sem hann þekkti, og þeir
bentu svo á aðra o.s.frv. Þetta voru áhugasamir menn og komu úr öllum áttum. Meðal
þeirra fyrstu var Valdimar Magnússon, svo og Bjarni Helgason sem var gamall
vinur okkar þremenninganna. Þór Vilhjálmsson og Jónatan Þórmundsson þekkti
ég vel, en aðra minna eða ekkert. Mjög fljótlega vorum við komnir með
fjórtán manna hóp. Þjóðviljinn kallaði hópinn alltaf VL-13, sem stafaði
líklega af því, að fyrst þegar við efndum til blaðamannafundar var einn
okkar fjarstaddur. Sumir þessara manna höfðu komið nálægt stjórnmálum, en í
ólíkum flokkum, sumir voru sjálfstæðismenn, aðrir alþýðuflokksmenn og enn
aðrir úr Framsóknarflokki. Það var náttúrlega ekkert reynt við
Alþýðubandalagið. En við gerðum það með vilja að hafa samband við menn úr
mismunandi flokkum svo að ekki væri hægt að kenna samtökin við neinn
sérstakan stjórnmálaflokk. Það var höfuðatriði hjá okkur að samtökin
tengdust ekki stjórnmálaflokkum, og það var ekki haft samband við nokkurn
flokk. " ![]()
Forgöngumenn
Varins lands. Talið frá vinstri: Bjarni Helgason, Hreggviður Jónsson, Ragnar
Ingimarsson, Björn Stefánsson, Þór Vilhjálmsson, Ólafur Ingólfsson,
Þorsteinn Sæmundsson, Óttar Yngvason, Unnar Stefánsson, Stefán
Skarphéðinsson, Hörður Einarsson, Jónatan Þórmundsson, Þorvaldur Búason og
Valdimar Magnússon.
Undirskriftalistarnir voru bundnir inn í bækur sem sjást á myndinni og
settir í stálkistil sem afhentur var í Alþingishúsi. Myndina tók Björn
Bjarnason. "Jú, en þeir voru ekki í þessum fjórtán manna hópi." Þorsteinn dró úr fórum sínum blað með yfirlýsingunni um stofnun samtakanna. Hann segir að þessi stutta yfirlýsing sé það eina sem samtökin hafi látið frá sér fara áður en undirskriftasöfnunin hófst.
Tilkynningin sem
send var til fjölmiðla 15. janúar 1974 Gerðuð þið einhverjar kröfur til meðlima?
"Nei, nei, ekki annað en það að
menn væru áhugasamir um málefnið og líklegir til að geta unnið saman,
því að það var alveg ljóst að mikið starf var framundan. Við boðuðum til
blaðamannafundar 15. janúar 1974 á Hótel Loftleiðum, þar
sem ég hafði orð fyrir okkur. Sjónvarpið sýndi frá þessu og Eiður Guðnason
tók viðtal við mig. Ég frétti síðar að hann hefði orðið fyrir miklu aðkasti
fyrir þetta tiltæki, að vera að auglýsa þetta framtak okkar, en þetta var
bara venjulegt fréttaviðtal. Ég man að eitt af því sem Eiður spurði mig
um var það hvað ég héldi að það yrði mikil þátttaka. Ég svaraði að við yrðum
ánægðir ef við næðum fimm þúsund undirskriftum. Við sáum fram á að það yrði
mikið verk að safna undirskriftunum, ekki síst á þessum árstíma þegar færð
var með erfiðasta móti úti á landsbyggðinni. Ég held að flestir sem voru í
hópnum hafi kannski hugsað eitthvað á svipuðum nótum og ég, að við næðum
kannski fimm þúsund undirskriftum, í mesta lagi tíu þúsund. Þó voru tveir í
hópnum sem spáðu mun hærri tölu, þeir Ólafur Ingólfsson og Ragnar
Ingimarsson. Síðar fréttum við að viðbrögð herstöðvaandstæðinga hefðu verið
mjög skjót; að þeir hefðu skotið á fundi nánast samdægurs og þar hefði komið
fram sú eindregna skoðun að við myndum fá feiknarlegar undirtektir. Þessir
andstæðingar okkar vissu að sú plata sem þeir voru búnir að spila allan
tímann, að þeir hefðu mikinn meirihluta þjóðarinnar á bak við sig, var alls
ekki sönn. Þeir gerðu sér miklu betur grein fyrir því en við hver þátttakan
yrði. ![]() Kvöldvinna á skrifstofu Varins lands. Á myndinni sjást, talið frá vinstri: Valdimar Magnússon, Hreggviður Jónsson, Þorvaldur Búason, sjálfboðaliði (kona) og Bjarni Helgason. Myndina tók Þorsteinn Sæmundsson ![]() Inngangurinn að skrifstofu Varins lands í Miðbæ við Háaleitisbraut
Undirskriftalistinn Voru einhverjar fyrirmyndir að Vörðu landi?
"Nei, við
byggðum samtökin algjörlega upp frá grunni. Við settum upp spjaldskrá
og komum upp kerfi þannig að sjálfboðaliðar, sem urðu í kringum tvö þúsund
manns undir lokin, fengu undirskriftalista sem voru númeraðir og skráðir á
nöfn þeirra sem við þeim tóku. Þar með vissum við alveg hve margir listar
höfðu farið út og hver hafði fengið hvaða lista. Þegar listarnir fóru að
skila sér aftur til okkar, þá byrjaði vinnan við að fara yfir þá. Kanna
þurfti hvert einasta nafn, hvort viðkomandi fyndist með það heimilisfang sem
upp var gefið, hvort hann hefði náð tvítugsaldri og hvort nafnið kæmi fyrir
á öðrum undirskriftalistum. Andstæðingar okkar létu strax til sín heyra,
fyrst og fremst í Þjóðviljanum, en einnig í öðrum blöðum s.s. Nýju landi,
sem var málgagn frjálslyndra og vinstri manna, í Stúdentablaðinu og víðar.
Fyrstu viðbrögð Þjóðviljans, fyrir utan það að ausa yfir okkur fúkyrðum,
voru þau, að ekkert væri að marka svona undirskriftasöfnun; þarna myndu
sumir skrifa mörgum sinnum, nöfn yrðu skálduð á listana, börn myndu skrifa á þá
o.s.frv. En þegar við sögðum frá því hversu nákvæmlega væri farið yfir
listana og að tölva væri notuð við verkið, breyttist tónninn. Þá var það
tölvuvinnslan sem var stórhættuleg, þetta væru persónunjósnir, við værum
útsendarar bandarísku leyniþjónustunnar og að hún og Sjálfstæðisflokkurinn
fengju aðgang að gögnunum. Þá var okkur legið á hálsi fyrir það að mæta ekki
á fundum sem andstæðingarnir boðuðu til, sagt að við þyrðum ekki að verja
okkar málstað. Við neituðum alltaf að mæta á kappræðufundum þótt skorað væri
á okkur. Ástæðan var annars vegar sú, að við höfðum alls engan tíma til að
sinna slíku, gátum ekki dreift kröftunum á þann hátt. En í öðru lagi sáum
við ekki tilganginn með þess konar kappræðum. Við höfðum ekki komið fram
til að ræða varnarmálin. Við töldum að þetta væri löngu útrætt mál og öll
rök með og móti hefðu komið fram á liðnum árum í stjórnmálaumræðunni. Fólk
væri búið að mynda sér skoðun á málinu og það eina sem þyrfti að gera væri
að sýna fram á hver skoðun alls almennings væri. Við vorum ekkert að blanda
okkur í pólitískar umræður, vorum aðeins að gefa fólki kost á að skrifa
undir. Plaggið var stutt og skýrt og menn réðu því hvort þeir skrifuðu undir
eða ekki. Það var þá frekar starf SVS og Varðbergs að mæta á kappræðufundina? "Já, einmitt. Enda tók Sjálfstæðisflokkurinn svo málefnið upp eftir að þetta var komið af stað og studdi vissulega undirskriftasöfnunina. Það fór ekkert á milli mála. Og Morgunblaðið gerði það einnig. En starfsmenn Sjálfstæðisflokksins voru ekki inni á gafli hjá okkur, gagnstætt því sem sumir héldu fram. Sigurinn sem Sjálfstæðisflokkurinn vann í kosningunum sem á eftir fóru, var þakkaður okkur að töluverðu leyti, sem og stuðningi flokksins við okkar málstað. En óvinir okkar héldu því fram að úrslitin væru því að kenna eða þakka að Sjálfstæðisflokkurinn hefði fengið skrárnar frá okkur og notað þær í kosningunum. Ég man sérstaklega eftir því að Sigurjón Pétursson, sem þá var borgarfulltrúi Alþýðubandalagsins, fullyrti það í morgunfréttum útvarpsins daginn eftir kosningar að einfalt væri að skýra niðurstöður kosninganna. Skýringin væri sú að Sjálfstæðisflokkurinn hefði fengið tölvuskrár Varins lands og hefði notað þær í kosningastarfinu. Ég get sagt það hreint út að þetta voru ósannindi; Sjálfstæðisflokkurinn fékk aldrei neinar upplýsingar frá okkur með einum eða öðrum hætti. Það sem mér finnst broslegast við þessar sögur er það að fólk sagði við mig: "Ég trúi því að þú sért að segja satt, en þú getur ekki vitað hvað hinir í hópnum gerðu." Þetta er mikill misskilningur. Við vorum aðeins fáir sem héldum utan um gögnin og það á þann hátt að ekki var nokkur möguleiki á að þau kæmust í hendur óviðkomandi aðila. Við gerðum okkur strax í upphafi grein fyrir því að þetta var veigamikið atriði. Reyndar var engin tilraun gerð þess að fá gögnin. Hvorki Sjálfstæðisflokkurinn né aðrir báðu nokkru sinni um þau." Hvað varð um gögnin?
"Á tíu ára afmæli Varins lands
var undirskriftasöfnunarinnar minnst, meðal annars með skrifum í Morgunblaðinu. Þá
voru gerðar ráðstafanir til að fá allan staflann sem innbundinn var í 33
bækur, og taka myndir af. Ég man ekki betur en kistillinn með bókunum hafi
þá verið varðveittur í geymslu í Lögreglustöðinni í Reykjavík. Hvar hann er
nú veit ég ekki. Það var krafa okkar við afhendingu
undirskriftanna árið 1974 að þær yrðu hafðar til sýnis almenningi. Hugsun
okkar var sú að gögnin ættu að liggja frammi undir lögregluvernd, en Alþingi
gerði það með þeim hætti að fæstir vissu af því. Þannig held ég að
almenningur hafi í raun aldrei fengið að sjá undirskriftirnar. Ég er þeirrar
skoðunar að þetta hafi verið með vilja gert, ráðamenn kærðu sig ekkert um
það að fólk sæi þetta, því miður. Bækurnar voru geymdar í mjög fallegri
kistu sem Sveinbjörn heitinn í Ofnasmiðjunni gaf. Ég man alltaf viðbrögð
Ólafs Jóhannessonar þegar við afhentum undirskriftirnar í Alþingishúsinu.
Hann sagði: "Fallegur er kassinn, hvað sem segja má um innihaldið." Þetta
voru heldur kuldaleg viðbrögð; Ólafur var greinilega ekki hrifinn. Nokkrir
þingmenn stóðu þarna og sumir gerðu hróp að okkur. Ég man sérstaklega eftir
Jónasi Jónssyni framsóknarþingmanni sem kallaði: "Nú á bara eftir að syngja
Allt eins og blómstrið eina". [Jónas settist síðar í stjórn svonefnds
Málfrelsissjóðs.] ![]() Kistillinn með undirskriftunum borinn inn í Alþingishúsið. Þór Vilhjálmsson og Þorvaldur Búason bera kistilinn, en auk þeirra sjást á myndinni Óttar Yngvason, Ólafur Ingólfsson og Þorsteinn Sæmundsson ![]() ![]() Viðbrögð ríkisfjölmiðlanna eru svo annar þáttur. Gerðu þér grein fyrir því að þessi undirskriftasöfnun er sennilega einstæð meðal lýðræðisþjóða; ég efast um að nokkurs staðar séu dæmi um svona mikla þátttöku í undirskriftasöfnun. Enn þann dag í dag eru andstæðingar okkar að reyna að gera lítið úr þessum árangri. Ég sé það t.d. í Íslandssögu Einars Laxness. [Nýrri dæmi eru ummæli Ólafs Hannibalssonar, sjá hér, og endurminningar Guðna Ágústssonar, sjá hér] Þú skalt lesa kaflann, hann er mjög athyglisverður. Ekki er þar að sjá að undirskriftasöfnunin hafi haft nokkra þýðingu fyrir framvindu mála. Lýsingin er ömurleg. Einar segir að það hafi komið fram menn sem kölluðu sig "Varið land"! Hann leggur síðan áherslu á að það hafi ekki verið helmingur kosningabærra manna sem skrifaði undir. Þjóðviljinn hamraði á því líka og skrifaði meira að segja ávarp til þeirra 74000 sem ekki skrifuðu undir.[Þetta var misminni, talan sem Þjóðviljinn birti var 71664, sjá Varið land II, Þjóðviljinn 28. júní 1974, 6. grein.] Þetta áttu að vera menn sem voru þessu andvígir. En taktu eftir einu. Fjöldi manns tekur aldrei þátt í undirskriftasöfnun af neinu tagi. Margir taka heldur ekki þátt í kosningum. Ef við lítum nánar á, sjáum við að undirskriftirnar eru svo margar að þær ná meirihluta þeirra sem að jafnaði taka þátt í kosningum. Ef kosningar hefðu verið á sama tíma, hefðum við haft meirihluta miðað við þá tölu. Engum heilvita manni dettur í hug að þarna sé allt fylgið komið, að allir hafi skrifað undir sem voru þessarar skoðunar. Sérstaklega með tilliti til þess að þetta fór fram um miðjan vetur, og það var ekki hægt að koma listum í allar byggðir landsins. Ég heyrði til dæmis af mönnum austur í Þingvallasveit sem aldrei sáu lista og veit persónulega dæmi þess hér í Reykjavík. Þá þykist ég muna rétt, að Framsóknarflokkurinn hafi skorað á sína fylgismenn að taka ekki þátt í söfnuninni. Þátttakan verður enn athyglisverðari ef þetta er haft í huga. Það varð líka til að auka á erfiðleika okkar sem að söfnuninni stóðum, að víðtæk verkföll áttu sér stað á þessum tíma. Svo að þú getur séð að sú fullyrðing, að allir þeir sem ekki skrifuðu undir hafi verið þessu andvígir, er bara blekking. Þessi geysilega þátttaka í undirskriftasöfnuninni var ekki okkur að þakka; hún sýndi áhuga fólksins. Staðreyndin er að fólk var áhyggjufullt, nákvæmlega eins og við sjálfir. Það hafði sömu tilfinningu eins og við, að eitthvað mjög hættulegt væri í aðsigi, og fólk vildi koma í veg fyrir það með því að skrifa undir áskorun um áframhaldandi landvarnir. Í þessu sambandi er rétt að minnast þess að herstöðvaandstæðingar höfðu áður efnt til undirskriftasöfnunar af sama tagi, en undirtektirnar voru ekki meiri en svo að niðurstaðan var aldrei birt. Þegar Varið land var til umræðu, var Ragnar Arnalds spurður um þessa undirskriftasöfnun herstöðvaandstæðinga, en hann vildi ekki segja annað en að þær undirskriftir væru vel geymdar. Menn geta deilt um það nákvæmlega hvaða ályktun megi draga af undirskriftasöfnun Varins lands, en mitt mat er það að a.m.k. 70% landsmanna hafi verið málefninu hlynntir. Umfjöllun ríkisfjölmiðla meðan á söfnuninni stóð er svo kapítuli út af fyrir sig, og hann er stórmerkilegur. Ég hefði ekki trúað því fyrirfram að ríkisfjölmiðlarnir létu Alþýðubandalagið og herstöðvaandstæðinga segja sér fyrir verkum, en sú varð raunin. Besta dæmið um þetta er það, að sjónvarpið skyldi neita að senda myndatökumenn þegar við afhentum undirskriftirnar. Það var verið að afhenda undirskriftir 55 þúsund Íslendinga, og sjónvarpið lét ekki sjá sig! Þess vegna er ekki til nein sjónvarpsmynd af atburðinum. Ekki löngu síðar sýndi sjónvarpið frá blysför fámenns hóps að hliðinu á Keflavíkurflugvelli til að mótmæla veru hersins. Það gátu þeir sýnt! En þegar meirihluti landsmanna var að lýsa skoðun sinni, þá hafði sjónvarpið engan möguleika á að senda mann. Svona var þetta alltaf. Við sendum fréttatilkynningar við og við eftir því sem leið á undirskriftasöfnunina og í ljós kom sívaxandi þátttaka, meiri en flestir okkar höfðu látið sig dreyma um. Í hvert skipti sem við sendum tilkynningu til ríkisútvarpsins um það hvernig undirskriftasöfnunin gengi, birtu þeir hana, en í leiðinni birtu þeir margar tilkynningar frá alls konar samtökum úti um allt land, samtökum sem enginn hafði áður heyrt getið um, jafnvel í afskekktustu byggðarlögum, þar sem undirskriftasöfnuninni var mótmælt. Það kom skriða slíkra tilkynninga í hvert sinn sem við létum frá okkur heyra, þannig að við hættum að senda inn fréttatilkynningar. Við sáum okkar engan hag í því að auglýsa andstæðinga okkar. Ég held að það hafi verið á þeim tímapunkti þegar við vorum komnir með 30 þúsund undirskriftir, að fréttastjóri sjónvarpsins, sem þá var sr. Emil Björnsson, hringdi í Þorvald Búason. Emil var þá að leita eftir því hvernig söfnunin gengi, og Þorvaldur sagði honum eins og var. "Nú, þetta er stórfrétt! Þetta er stórfrétt! Af hverju sendið þið okkur þetta ekki?", spurði Emil. Þorvaldur svaraði eitthvað á þá leið að sér fyndist það vera hlutverk sjónvarpsins að leita eftir fréttaefni en ekki endilega okkar að koma því á framfæri, enda vissu allir að undirskriftasöfnunin væri í gangi. En við drógum þá ályktun, að Emil hefði líklega verið kominn með heila hrúgu af tilkynningum frá herstöðvaandstæðingum og vissi ekkert hvað hann ætti að gera við þær, því að hann væri að bíða eftir tilkynningu frá okkur til þess að hafa það sem hann teldi vera jafnvægi í fréttaflutningnum! Hér má bæta því við, að útvarp og sjónvarp neituðu fljótlega eftir byrjun söfnunarinnar að taka við auglýsingum frá okkur á þeim forsendum að þeim væri óheimilt að birta áskoranir á alþingismenn! Það hefur þó ekki komið í veg fyrir að slíkar áskoranir hafi oftsinnis síðar verið birtar í þessum sömu fjölmiðlum. Ég held að aðrir fjölmiðlar hafi ekki heldur staðið sig vel, nema Morgunblaðið, sem skýrði alltaf rétt frá gangi mála. Hlutverk ríkisfjölmiðlanna var skammarlegt. Hið eina sem hægt var að hrósa þeim fyrir var þetta eina fréttaviðtal, í upphafi undirskriftasöfnunarinnar, en þá voru þeir óviðbúnir!" Hvaða skoðun hafði Alþýðublaðið á þessu máli? "Það voru skiptar skoðanir í Alþýðuflokknum á þessum tíma. Meirihluti flokksmanna studdi okkur áreiðanlega, en ég man til dæmis að Benedikt Gröndal var beggja blands í málinu, og meðal ungra alþýðuflokksmanna var töluverð andstaða við málstað okkar. Þarna voru alls ekki hreinar línur. Ég held að eitthvert félag Alþýðuflokksins hafi lýst yfir stuðningi við okkur og að sú yfirlýsing hafi birst í Alþýðublaðinu. En ég man ekki hvernig blaðið tók annars á málinu, og mér er nær að halda að það hafi ekki fjallað mikið um undirskriftasöfnunina. Það þyrfti að fletta þessu upp." Nú sögðu andstæðingar ykkar á sínum tíma að þið hefðuð misnotað aðstöðu ykkar með því að mata upplýsingar inn á tölvu háskólans.
"Það var alltaf verið að hræða
fólk með tölvuvinnslunni. Fólk vissi miklu minna um tölvur þá heldur en nú.
Tölva er bara verkfæri, og í þessu tilviki var hún notuð til að flýta fyrir
vinnu sem annars hefði orðið að vinna í höndunum og orðið hefði allt of
seinleg fyrir svo lítinn hóp manna. Eins og ég sagði áður þurfti að
sannreyna öll nöfn á listunum, ganga úr skugga um að undirskrifendur hefðu
náð kosningaaldri (20 ára) og að ekki væri um tvítekningar að ræða. Við
vissum dæmi þess að reynt hafði verið að spilla listum með því að skálda á
þá fáránleg nöfn. En við höfðum frá upphafi ákveðið að undirskriftasöfnunin
væri marklaus ef ekki yrði kannað ofan í kjölinn hvert einasta nafn. Við
ætluðum okkur alltaf að bera listana saman við þjóðskrá. Þegar til kom gátum
við ekki fengið afrit af þjóðskrá með svo stuttum fyrirvara. En
stjórnmálaflokkarnir höfðu þegar fengið kjörskrár vegna væntanlegra kosninga
1975 (þeir einir gátu fengið kjörskrár) og við gátum fengið slíka skrá hjá
Sjálfstæðisflokknum. Það gerðum við og greiddum fullt verð fyrir. Gögnin sem sett voru í tölvu voru götuð á gataspjöld. Til þess fékk ég aðstoð frá konu sem starfaði hjá mér á Raunvísindastofnun, en hún rak götunarþjónustu sem aukastarf. Það broslega við þetta var að þessi ágæta kona var á algjörlega andstæðum pól við okkur í stjórnmálum. Hún hafði meira að segja starfað í Æskulýðsfylkingunni. En hún vissi vel hvað við vorum að gera og sá ekkert athugavert við það.
Þetta hafa líklega verið hátt í
þrjátíu kassar af spjöldum, 2000 spjöld í hverjum kassa. Eftir að
úrvinnslunni var lokið fórum við með þessi frumgögn tölvuvinnslunnar upp á
Keldnaholt, í námunda við Rannsóknarstofnun byggingariðnaðarins, og brenndum
þau í tunnum. Ég á myndir af þessu. Það var mjög erfitt að eyða spjöldunum
þótt mikið væri notað af steinolíu. Hefur þú séð þessi gömlu IBM spjöld?
Þegar þetta er komið saman í bunka er nær ómögulegt að brenna þessu. Þetta
verður eins og timburkubbur. Við hlustuðum á útvarpið á meðan og heyrðum
Ragnar Arnalds flytja ræðu á Alþingi þar sem hann var að tala um þessi
djöfullegu tölvugögn og þessar hættulegu persónunjósnir. Og gott ef hann
talaði ekki um að það væri verið að koma þessu til óviðkomandi aðila
eins og Bandaríkjamanna. Ragnar er kvæntur frænku minni og mig hefur oft
langað til að spyrja hann hvort hann hafi ekki haft áhyggjur af þessu seinna
meir, hvað varð um þessi voðalegu tölvugögn. En það er athyglisvert, eftir
allt moldviðrið sem þyrlað var upp á þessum tíma, að enginn skuli hafa spurt
um gögnin þegar frá leið. Mér finnst það benda til þess að þessir menn hafi
sjálfir ekki trúað því sem þeir voru að segja. Mig minnir að við höfum dæmt ógildar á annað þúsund undirskriftir, þær sem voru tvítaldar eða undirskriftir þeirra sem voru undir aldri. Og sumir fundust ekki á kjörskrá. Það gat átt eðlilegar skýringar að menn skrifuðu tvisvar á lista, því að stundum héldu menn að listi hefði glatast og skrifuðu því aftur. Sömuleiðis kom það fyrir að menn rituðu nöfn sín með öðrum hætti en þau voru skráð í kjörskrá. Oftast gátum við ráðið fram úr slíkum vandamálum, en það er þó hugsanlegt að einhver fullgild nöfn hafi ekki verið talin með. Við héldum eftir afriti á segulspólum og greindum frá því við málaferlin gegn andstæðingum okkar. Til þess lágu tvær einfaldar ástæður: við þurftum að geta sannað staðhæfingar okkar um þátttöku ef einhver vildi bera brigður á þær, og einnig var sá möguleiki fyrir hendi að frumritin, undirskriftalistarnir sjálfir, glötuðust fyrir slysni (í bruna, til dæmis) eða vegna aðgerða andstæðinganna. Við vissum um nokkur dæmi þess að einstakir listar höfðu verið rifnir og eyðilagðir, en vegna þess hvernig söfnunin var skipulögð, töpuðust undirskriftirnar sjaldnast því að sá sem ábyrgur var fyrir viðkomandi lista gat farið sama hringinn aftur og leyft fólki að skrifa á nýjan leik. Segulbandsspólurnar hafa alltaf verið vandlega varðveittar, og er svo enn. Þær hafa aldrei verið notaðar og gætu verið ónýtar nú þar sem líftími stafrænna gagna á segulspólum er ekki mjög langur, oft talinn um 10 ár, sérstaklega ef ekki er hreyft við spólunum. Ég tek lítið mark á hvers kyns undirskriftasöfnunum sem síðar hafa farið fram án þess að eftirlit væri með sama hætti og hjá okkur. Það verður að vinna þetta svona. Nú veit ég ekki hvort þetta yrði leyft samkvæmt nútíma tölvulögum, en ég fæ þó ekki séð ástæðu til annars. Mér fyndist það mjög neikvætt ef ekki má nota nútíma tækni til þess að koma lýðræðislegum sjónarmiðum á framfæri. Það mætti gera þetta allt í höndunum, en það er bara svo óskapleg vinna að menn myndu tæplega leggja það á sig." Málaferlin árið eftir
"Það sem á eftir fylgdi voru
málaferli vegna þeirra ærumeiðinga sem við höfðum orðið fyrir, og það er
hægt að segja margar sögur af því. Það að höfða mál var út af fyrir sig
ákvörðun sem var vel ígrunduð. Okkur þótti mjög gróflega á okkur brotið og
ég hefði aldrei búist við því að menn gætu hagað sér jafn svívirðilega eins
og þeir gerðu. Þetta gekk svo langt að litlu strákarnir mínir tveir, annar
fimm ára og hinn sjö ára, urðu fyrir aðkasti fullorðins fólks úti á götu.
Það voru gerð hróp að þeim og sagt að pabbi þeirra væri vondur maður. Svipaða
sögu heyrði ég frá einum félaga minna. [Sjö ára sonur Ragnars
Ingimarssonar varð fyrir þessu líka.] En verstar voru þó svívirðingarnar sem
birtust í Þjóðviljanum. Hann var helgaður þessu málefni dag eftir dag, viku
eftir viku og mánuð eftir mánuð, svo mikið þótti við liggja. Ég skal
sérstaklega nefna þér eitt dæmi því það snertir þann "ágæta" mann sem þú
minntist á í símtali við mig, Svavar Gestsson. Hann var ritstjóri og
ábyrgðarmaður Þjóðviljans á þessum tíma. Ég hlustaði á útvarpsviðtal við
Svavar
daginn fyrir kosningarnar 1974, þar sem hann endurtók mörg af þeim
ærumeiðandi ummælum sem hann hafði áður viðhaft um forvígismenn Varins lands
og fullyrti meðal annars að undirskriftasöfnunin væri ekki innlent framtak
heldur gerð að undirlagi CIA, leyniþjónustu Bandaríkjanna. Þetta var
auðvitað gróf ásökun. En Svavar gekk skrefi lengra. Hann lýsti því yfir að
þessi fullyrðing væri ekki skætingur heldur rökstudd niðurstaða og hann hefði
sannanir sem hann gæti lagt fram fyrir rétti. Hann fékk tækifæri til þess
þegar við höfðuðum meiðyrðamál, því að fyrir Hæstarétti var hann minntur á
ummælin og gefinn kostur á að standa við þau. Og veistu hvað Svavar Gestsson
gerði? Hann sagði ekki neitt, bara þagði. Dómurinn var orðaður þannig að
fullyrðingar Svavars stæðu öldungis órökstuddar. Þetta er maðurinn sem
Siðfræðistofnun Háskólans ætlar að fá til sín til að ræða um "íslensk
stjórnmál í ljósi lýðræðislegra stjórnarhátta, og einkenni stjórnmálalegrar
umræðu hér á landi"! Hér eru þekkt nöfn úr þjóðlífinu.
Þorsteinn hlær. "Þú finnur mörg
þekkt nöfn þarna. Það sem mér finnst undarlegt er það að þarna eru menn sem
ég hafði átt góð samskipti við og jafnvel talið á meðal minna vina. Ég
fyrir mitt leyti skil ekki þann hugsunarhátt að geta skrifað undir svona
plagg. Trúlega höfðu þessir menn enga tilfinningu fyrir því hvað
það er að verða fyrir meiðyrðum eins og þeim sem við stefndum fyrir. Fyrir vana menn í pólitík eru
svívirðingar daglegt brauð. Það hrín ekkert á þeim. En fyrir menn eins og
mig og aðra sem ekki standa í pólitík daglega, er þetta mun alvarlegra.
Maður finnur fyrir því þegar maður er sakaður um alls konar lygar og ósóma.
Við litum svo á, að við værum í raun og veru að verja málfrelsið með því að
segja að einhvers staðar væru mörk sem ekki mætti fara út fyrir. Við vorum
ofsóttir fyrir það eitt að vilja leyfa þjóðinni að tjá hugsun sína í
tilteknu máli. Það var ekki eins og við hefðum verið að espa menn upp með
því að halda ræður eða reka áróður. Það var ekki fyrr en eftir að árásirnar
hófust að við skrifuðum greinar til að svara þeim og hrekja ásakanirnar lið
fyrir lið eins og nauðsynlegt var. Hvernig fjármögnuðuð þið starfsemi Varins lands? "Við söfnuðum peningum frá fyrirtækjum og einstaklingum. Einnig var talsvert um það að fólk kæmi á skrifstofuna og legði fram peninga að eigin frumkvæði. Þótt það væru ekki stórar upphæðir, sýndi þetta hug þessa fólks. Við vorum viðbúnir spurningum um þetta efni og gættum þess vandlega að gefa kvittun fyrir hverri greiðslu og bókfæra, þannig að allt væri í röð og reglu og tilbúið til endurskoðunar í lokin. Skýrsla löggilts endurskoðanda var lögð fram við málaferlin. Þar var ekkert að fela. Þarna voru engin skuggaleg framlög. Margir voru tilbúnir til þess að hjálpa okkur þannig að starfsemin gekk upp og við stóðum sléttir eftir. Allir reikningar voru borgaðir. Í rauninni þarf engan að undra þótt við fengjum nægan fjárstuðning þegar í hlut átti málefni sem svo margir studdu. Og það var vissulega sérkennilegt að heyra efasemdir frá mönnum sem voru jafnframt tilbúnir að trúa því að Þjóðviljanum væri haldið uppi árum saman að meira eða minna leyti með peningum frá fátækum verkamönnum!" Fenguð þið stuðning frá Morgunblaðinu vegna auglýsinga? "Nei, við fengum engan slíkan styrk, og auglýsingar urðu reyndar stærsti útgjaldaliðurinn hjá okkur ef ég man rétt." [Þetta var ekki rétt munað. Athugun á reikningsuppgjöri sýnir að tölvuvinnslan var dýrust, en auglýsingar voru næststærsti liðurinn.]
Skipulagning samtakanna Sést það kannski eftir flokkslínum hverjir studdu Varið land?
"Það er mín skoðun að fólk úr
öllum flokkum hafi stutt undirskriftasöfnunina. Auðvitað var stuðningurinn
eindregnastur frá sjálfstæðismönnum. En aðrir flokkar komu þarna líka við
sögu. Ekki má gleyma 170 manna hópi framsóknarmanna sem ritaði undir
stuðningsyfirlýsingu við undirskriftasöfnunina. Og mjög margir
alþýðuflokksmenn voru þarna líka.Við vildum ekki segja frá einstökum nöfnum
sem við sáum á listunum. En þarna gerðust skrýtnir hlutir. Við sáum stundum
nöfn manna sem við töldum öruggt að væru alþýðubandalagsmenn. Og sums staðar
úti á landi var þátttakan svo mikil að maður komst varla hjá því að draga
þá ályktun að stuðningsmenn allra flokka hefðu sameinast að þessu sinni. Það
var greinilegt að þetta fylgdi ekki fullkomlega flokkslínum, ekki einu sinni
hjá alþýðubandalagsmönnum. Svo voru á listunum nöfn þekktra manna sem við
hefðum getað notað okkur í áróðursskyni. En við töldum ekki rétt að gera
það. Því miður voru listarnir ekki hafðir nægilega vel til sýnis. Það hefði
verið æskilegt að sem flestir hefðu séð þá. Við ræddum við nokkra
alþingismenn eftir á, í sambandi við tilraunir okkar til að fá þinghelgi
lyft af tilteknum alþingismönnum vegna meiðyrða. Þá fékk ég á
tilfinninguna að þingmenn, hvar í flokki sem þeir stæðu, væru ekki allt of
hrifnir af framtaki okkar. Stjórnmálamenn vilja ráða ferðinni, en þarna var
komin upp hreyfing utan stjórnmálaflokka og án afskipta þeirra. Hver gat
vitað nema þetta leiddi til nýs framboðs? Það sem þingmenn vilja helst að
við gerum er að skila atkvæði í kosningum. Síðan eigum við bara að þegja.
Þeir vilja vera í friði við að skipta kökunni. "Varið land" var framtak sem
kom þeim öllum í opna skjöldu. Sjálfstæðisflokknum líka." "Ekkert fyrr en við afhentum undirskriftirnar. Og þú veist hvað þeir gerðu sama dag. Þeir gáfu út tilkynningu um að þeir myndu krefjast endurskoðunar varnarsamningsins með það fyrir augum að herinn færi úr landi ekki seinna en 1976. Þeir vissu það þegar þeir gáfu út þessa yfirlýsingu að málið var tapað. Þetta var sýndarmennska. Þeir gerðu þetta sama dag til þess að láta líta út fyrir að þeir tækju ekki mark á undirskriftunum, en vitaskuld var það blekking.
Mjög lengi á eftir má segja
að Samtök herstöðvaandstæðinga hafi verið dauð og grafin. Það getur verið að
þau séu að lifna við núna, þótt ég trúi því tæpast, því að þau eru
tæknilega séð dauð vegna þess að það er búið að kveða niður þessa
fullyrðingu eða tilfinningu sem samtökin voru að reyna að læða inn hjá
fólki, að meirihluti landsmanna væri andvígur varnarliðinu. Eftir
undirskriftasöfnunina var það búið spil. Allir sáu að staðreyndin var önnur
en herstöðvaandstæðingar sögðu. Þeir hafa ekki lengur það bakland sem þeir
treystu á. Þú mátt ekki misskilja mig. Það er til fólk sem er mjög
einlægt, á móti öllu sem heitir hernaður, vill ekki koma nálægt því og telur
að okkur sé best borgið með því að standa utan hernaðarbandalaga. Þetta er
ákaflega falleg hugsjón, og fólk sem er friðarsinnar af því tagi, ég skil
það út af fyrir sig mæta vel. En það lætur blekkjast ef það heldur að það sé
mögulegt að hafa hér óvarið land. Ég man eftir því, að nokkrum árum eftir
undirskriftasöfnun Varins lands skrifaði maður í Morgunblaðið og spurði mig
hvaða álit ég héldi að Jón Sigurðsson hefði haft á atferli og málflutningi
"Varins lands manna". Ég svaraði þessum góða manni með grein, þar sem ég tók upp
úr skrifum Jóns Sigurðssonar um varnarmál þar sem hann segir að við eigum að hafa her til
varnar í landinu svo að það sé "ekki uppnæmt fyrir einni hleypiskútu eða
fáeinum vopnuðum bófum" eins og hann orðar það. Menn hafa bara ekki lesið
Jón Sigurðsson! Í sömu grein minnti ég á, að Jón hefði líka lagt orð í belg
um hófsamlegan málflutning. Hann sagði meðal annars: "Þegar menn hafa
einungis fyrir augum að koma fram sínu máli með hverjum þeim brögðum sem
verða má, og níða alla sem móti mæla, bæði leynt og ljóst, þá er málinu
komið í illt horf, því þá má verða að sá hafi sitt mál sem verr gegnir og
hrekkvísastur er eða illorðastur, einkum þegar við einfaldan almúga er að
tefla ....". Þessi orð hefðu andstæðingar Varins lands gjarnan mátt
hugleiða.
Hversu mikinn þátt átti
undirskriftasöfnunin í því að vinstri stjórnin féll frá markmiðum sínum? "Einar var hinn mætasti maður, og ég hef enga trú á því að hann hafi talað um hug sér í þessu máli. Hann taldi eflaust að hann væri að framfylgja skoðun meirihluta þjóðarinnar þegar hann boðaði brottför hersins. Það hlýtur að hafa verið erfitt fyrir hann þegar hann þurfti að fara aftur til Bandaríkjanna sem þátttakandi í nýrri ríkisstjórn og kynna þveröfuga stefnu. Hvað segja menn í einkaviðtölum? Hvað kann Einar að hafa sagt við sendiherrann? Er víst að sendiherrann hafi skilið hann rétt? Ég hef ekki hugmynd um það. Við höfðum aldrei samband við sendiherrann, og sendiráðið hafði aldrei samband við okkur. Ég var svolítið hissa, ég hefði búist við því að þeir hefðu kannski þann áhuga á þessu framtaki okkar að þeir hefðu a.m.k. þreifingar til að fylgjast með málum. En ef til vill hafa þeir talið að það væri öruggara að hafa ekkert samband við okkur.
Kuldalegt tilsvar Ólafs
Jóhannessonar við afhendingu undirskriftanna í Alþingi var ekki á þeim nótum
að hann væri feginn að fá þessar undirskriftir sem stuðning við sína innri
skoðun. Síður en svo. Ég frétti líka af öðrum viðbrögðum Ólafs
Jóhannessonar sem benda í öfuga átt við það sem þú varst að segja. Okkur
bárust fregnir af því þegar Ólafur heyrði af þessari undirskriftasöfnun og
hverjir stæðu að henni, þar á meðal Jónatan Þórmundsson, sem hafði verið
virkur í Framsóknarflokknum. Þá hváði Ólafur og sagði: "Hann Jónatan okkar?"
Hann var undrandi og að mér skildist hneykslaður.1) Ef þeir Ólafur og Einar
voru innst inni fylgjandi veru varnarliðsins, hvers vegna gripu þeir þá ekki
tækifærið eftir undirskriftasöfnun Varins lands og breyttu um stefnu?
Auðvelt hefði verið að rökstyðja slíka stefnubreytingu. Þess í stað gaf
ríkisstjórnin út yfirlýsingu um óbreytta stefnu. Ég hef enga ástæðu til að
ætla að þessir menn, Ólafur og Einar, hafi leikið tveim skjöldum. Við skulum
gefa þeim þá einkunn að þeir hafi verið einlægir í sinni framgöngu."
"Þú átt við kenninguna um afstöðu
framsóknarráðherranna til varnarliðsins. Ég hef þegar sagt að ég skil ekki
þá sem halda þessu fram í alvöru. En ég hef eina tilgátu. Þetta er mín
persónulega skoðun sem ég get ekki sannað. Það er gott að vera vitur eftir
á, og eftir á að hyggja er miklu betra að hafa verið með Vörðu landi en á
móti því. Eftir á er engan veginn snjallt að hafa verið á móti veru Íslands
í Atlantshafsbandalaginu. Sjáðu hvað er að gerast úti í heimi; nú vilja
allar þjóðir komast í bandalagið. Ekki til að láta hneppa sig í fjötra
heldur til þess að fá vernd. Það er ekkert gaman að eiga þá fortíð að hafa
verið að berjast á móti þessu. Þar að auki er sjálfsblekking algeng, og það
er ekkert ótrúlegt að sumir þessara manna telji sér trú um að þeir og
þeirra vinir hafi þrátt fyrir allt stutt undirskriftirnar."
"Auðvitað vorum við afskaplega ánægðir. Jafnvel þeir bjartsýnustu í okkar hópi höfðu ekki talið að við næðum þessum árangri. Ég hefði verið fullkomlega ánægður með 5 til 10 þúsund undirskriftir. Slíkur fjöldi hefði vegið þungt, svo margar staðfestar undirskriftir kosningabærra manna. En 55 þúsund var hreint og beint yfirgengileg tala, miklu meira en þurfti til þess að sannfæra ráðamenn. Verkið dróst talsvert á langinn því að umfangið var gríðarlega mikið. Mig minnir að við höfum ætlað að skila af okkur fyrir 1. mars, en í reynd tók úrvinnslan okkur heilan mánuð eftir að undirskriftasöfnuninni lauk og afhendingin fór ekki fram fyrr en 21. mars. Við höfðum varla undan, menn voru orðnir gjörsamlega úrvinda. Eftir á að hyggja var þetta ógleymanlegur tími, og ég held að allir sem stóðu að þessu séu stoltir af framtakinu. En þetta kostaði mikla fyrirhöfn og er nokkuð sem ég held að eigi aldrei eftir að gerast aftur. Ef við hefðum gert okkur grein fyrir því hvað þetta var gríðarlegt verk, er ég ekki viss um að við hefðum lagt út í þetta. En fólkið streymdi að og vildi koma sjónarmiðum sínum á framfæri. Því var ofboðið vegna áróðursins sem var búið að reka. Það er hægt að reka áróður sem gengur fram af fólki. Það skrýtna er að stjórnmálamennirnir skildu þetta ekki. Þeir voru farnir að trúa áróðrinum, jafnvel í Sjálfstæðisflokknum. Ég er afar ánægður með að hafa verið virkur þátttakandi í þessu. Þetta er eina pólitíska framtak mitt að heitið geti. Á þessum tíma stafaði okkur mikil hætta af stórveldinu í austri eins og skjöl hafa staðfest eftir fall Berlínarmúrsins. Austur-Þjóðverjar voru meira að segja búnir að smíða orðurnar sem átti að veita þegar Varsjárbandalagið legði undir sig Vestur-Evrópu." Hvert er sögulegt mikilvægi Varins lands? "Þessu er náttúrlega erfitt að svara því að maður sér ekki hver þróunin hefði orðið ef við hefðum á þessum tíma látið herinn fara og sagt okkur úr Atlantshafsbandalaginu. Ég get ekki spáð í það, en við hefðum verið í mjög hættulegri stöðu. Við erum svo fámenn þjóð og vopnlaus að það er lítið mál ná hér yfirtökum, sérstaklega ef á meðal okkar eru svo ófyrirleitnir menn að þeir eru tilbúnir til þess að gera hvað sem er til að ná markmiðum sínum. Það þarf heldur ekki nema eina flugvél til þess að hertaka Ísland. Það sem Jón Sigurðsson sagði um eina skútu, stendur enn. Við höfum lengi búið við þau forréttindi að geta látið aðra sjá um varnir okkar. Að þurfa ekki að kosta neinu til og geta notið okkar lýðræðis ef svo mætti segja undir verndarvæng stórveldis sem hefur engan áhuga á því að kúga okkur. Stórveldis sem nýtir ekki einu sinni þá aðstöðu sem það fær þegar Sovétríkin, helsti andstæðingurinn, hrynja. Við höfum svo sannarlega verið heppin. Það er ekki oft sem stórveldi eru svo góðviljuð eða afskiptalaus.
En sögulegt mikilvægi Varins lands er
ekki síður fólgið í þeirri staðreynd, að undirskriftasöfnunin opinberaði
sannleikann í máli sem miklu varðaði íslenska þjóð. Lygin er eitthvert mesta
bölið í mannlegum samskiptum, hvort heldur er persónulegum eða pólitískum. Hver
sigur gegn henni, þótt hann sé aðeins áfangasigur, er skref í rétta átt og hefur
áhrif um ókomna framtíð." Blaðagreinar sem snerta Varið land - sjá hér. Athugasemdir við
blaðagreinar - sjá hér. |