Varið land - athugasemdir við blaðagreinar
Landhelgismálið
Í blaðagreinum um Varið land (sjá hér) var því
einatt haldið fram að undirritaður hefði gerst sérlegur talsmaður Breta í
landhelgisdeilunni og rofið þjóðareiningu í því máli. Rótin að þeim skrifum
var erindi um daginn og veginn sem ég flutti árið 1973, árið fyrir
undirskriftasöfnunina. Erindið vakti talsverð viðbrögð, bæði jákvæð og
neikvæð. Nokkrir málsmetandi menn höfðu samband við mig, ýmist símleiðis eða
skriflega til að þakka mér fyrir. Aðrir tóku erindinu afar illa. Dæmi um það
er grein eftir Sverri Kristjánsson sagnfræðing og fyrrum kennara minn í
gagnfræðaskóla sem menn geta lesið hér. Erindi
mitt fjallaði um fleira en landhelgismálið, og mér er ekki grunlaust um að
aðrir þættir erindisins, einkum þátturinn um öryggismál, hafi ráðið
nokkru um afstöðu sumra gagnrýnenda eins og til dæmis Sverris. Þeir sem
vilja kynna sér erindið til að dæma um það hvort gagnrýnin hafi haft við rök
að styðjast, geta gert það hér.
Hin óhefta listræna tjáning
Þegar stofnun Málfrelsissjóðs var kynnt á blaðamannafundi í
nóvember 1977 höfðu stofnendur hans eftirfarandi orð um
tilganginn : "Undirritaðir telja nauðsynlegt að tryggt verði
fyllsta frelsi til umræðu um málefni sem varða almannaheill, og
til óheftrar listrænnar tjáningar."( Mbl. 16. nóv.
1977.) Til þess að lesendur átti sig á því hvað það var sem
stofnendur Málfrelsissjóðs vildu fella undir þessa
skilgreiningu, er ekki úr vegi að rifja upp nokkur af þeim
ummælum sem birtust á prenti um forgöngumenn Varins lands:
Kanamellur, Bandaríkjasleikjur, amerískir
Íslendingar, hundflatur skrælingjalýður, siðvilltur söfnuður,
rottulegir karakterar, afturhaldsmangarar, rakkar Nixons,
Votergeitmenn, óhreinustu börn Sjálfstæðisflokksins,
bitlingameistarar, fífl, illræmdir braskarar, þjóðníðinganefnd,
hernámssinnar, ófagnaðarlýður, auðnuleysingjar, vallarmangarar,
tunglvillingar, menn sem geta ekki vakið annað en fyrirlitningu
og ógeð hjá hverjum sæmilega siðuðum manni, örgustu úrhrök
afturhalds og fasisma sem í landinu er yfirhöfuð hægt að drífa
upp.
Hin
óhefta listræna tjáning fékk líka að njóta sín í ljóðlist og
myndlist. Lítum sem snöggvast á teikningu Sigrúnar Eldjárn sem birtist í
Þjóðviljanum 29. des. 1976.

Hvernig skyldi nú frummyndin hafa verið? Hún leit svona út (Mbl.
16. jan. 1974):

Á þessari mynd, sem Sveinn Þormóðsson tók á blaðamannafundinum
þegar tilkynnt var um undirskriftasöfnunina, sjást fimm af
forvígismönnum Varins lands með hendur saman. Í túlkun
Sigrúnar Eldjárn eru þeir orðnir þrettán sem þannig standa, og einn þessara
þrettán er kominn með snuð. Þetta er auðvitað ekki fölsun,
bara óheft listræn tjáning. Smekkur höfundanna skilar sér líka
óheftur í textanum.
Stjórn Málfrelsissjóðs skipuðu
eftirtaldir menn:
Jóhann S. Hannesson menntaskólakennari, fyrrum skólameistari Menntaskólans á
Laugarvatni
Jónas Jónsson ritstjóri, fyrrverandi þingmaður Framsóknarflokksins
Páll Skúlason prófessor, síðar rektor Háskóla Íslands
Silja Aðalsteinsdóttir cand. mag.
Thor Vilhjálmsson rithöfundur
Ekki er vitað til þess að sjóður
þessi hafi verið lagður niður.
Til gamans skal hér sýnd úrklippa úr Þjóðviljanum 27. janúar
1976. Skáldin og listamennirnir sem fjölluðu um myndina hér að
ofan hefðu getað gert sér mat úr þessari:

Baráttan gegn
hagsmunum stúdenta
Í skrifum
Þjóðviljans og Stúdentablaðsins var því þrásinnis haldið fram að tveir af
forvígismönnum Varins lands hefðu sýnt háskólastúdentum fjandskap og barist
gegn hagsmunum þeirra. Skulu hér færðar nokkrar tilvitnanir:
."Þó er þess skemmst að minnast s.l. vor
þegar meirihluti háskólaráðs ákvað fyrir frumkvæði Þorsteins Sæmundssonar
stjarnfræðings og vl-manns að Stúdentaráð skyldi ekki fá neinn hluta
skrásetningargjalda til sinna þarfa. Menntamálaráðherra ógilti þá ákvörðun
og skar þannig á þann pólitíska hnút sem myndast hafði í samskiptum stúdenta
við háskólayfirvöld."
(Þjóðviljinn 26. júní
1974.)
"...það er athyglisvert að meðal þeirra fjögurra háskólakennara sem
höfða mál á hendur núverandi og fyrrverandi ritstjóra (Stúdentablaðsins) eru
þeir tveir menn sem alla tíð hafa sýnt sig í því að berjast á móti hagsmunum
stúdenta. Í háskólaráði hafa það einmitt verið þeir Þorsteinn Sæmundsson og
Jónatan Þórmundsson sem einir manna hafa snúist beint gegn hagsmunum
stúdenta í skrásetningarmálinu svokallaða." (Úr viðtali við formann
Stúdentaráðs í Þjóðviljanum 26. júní 1974).
:"Hlutur þessara manna sem við er átt,
kemur stúdentum ekki á óvart. Þeir menn sem nú opinbera innræti sitt fyrir
alþjóð með þessum hætti, hafa jafnan verið stækustu andstæðingar stúdenta
innan Háskólans og beitt þar öllum tiltækum ráðum til að ráðast gegn
hagsmunum þeirra, jafnt með persónulegum ofsóknum sem valdníðslu...." (Úr
viðtali við Sigurð Tómasson í Þjóðviljanum 27. júní 1974.)
"Þegar hann [Þorsteinn Sæmundsson] gekk
hvað harðast fram í því með hjálp annarra íhaldsmanna að setja SHÍ á
hausinn". (Fyrirsögn í Stúdentablaðinu, 3. tbl. 2003.)
(Tilvitnunum lokið)
Þegar fjórir háskólastarfsmenn úr hópi forgöngumanna Varins lands stefndu
ritstjóra Stúdentablaðsins vegna ítrekaðra svívirðinga í blaðinu, tók
verjandi ritstjórans, Ingi R. Helgason, í sama streng og lagði eftirfarandi
spurningu skriflega fyrir stefnendur:
"Var það í baráttu stefnenda á árinu 1973
fyrir því að fella niður fjárframlög af innritunargjaldi til starfsemi
Stúdentaráðs Háskóla Íslands, að stefnendur tengdust þeim hugsjónaböndum sem
leiddu til þess að þeir gerðust hvatamenn að undirskriftasöfnun Varins
lands?"
Þessum furðulega málflutningi verður best svarað með því að birta í heild
greinargerð þá sem undirritaður lagði fram í borgardómi (sjá
hér). Greinargerðin skýrir
jafnframt hvernig á því stóð að undirritaður tók þá ákvörðun að óska eftir
skriflegum spurningum og veita einungis skrifleg svör fyrir dómi.
Þáttur alþingismanna
Í tilvitnuðum greinum í Þjóðviljanum er nokkrum sinnum vikið að
því þegar forgöngumenn Varins lands reyndu að fá þinghelgi létt af
þingmönnum til að geta lögsótt þá fyrir ummæli þeirra í ræðustóli Alþingis.
Nöfn Ragnars Arnalds og Svövu Jakobsdóttur koma fyrir í þessu sambandi, en
Lúðvík Jósepsson átti hér einnig hlut að máli. Þegar forsetar beggja
þingdeilda höfnuðu beiðni forgöngumanna Varins lands var þessum þremur
þingmönnum sent bréf þar sem skorað var á þá að endurtaka ummæli sín utan
þings. Aðeins einn þeirra svaraði bréfinu. Var það Ragnar Arnalds, en svar
hans var skilyrt og hann varð ekki við tilmælunum. Síðar viðhafði hann önnur
meiðandi ummæli í útvarpsþætti og var stefnt fyrir þau.
Upprifjanir á seinni árum.
Fyrir kemur að minnst er á undirskriftasöfnun Varins
lands á vefsíðum eða á prenti, í greinum eða bókum sem fjalla um sögu þessa
tíma. Oft er þar hallað réttu máli, stundum viljandi, en oft óviljandi því
að langt er um liðið og þeir sem skrifa þekkja ekki alltaf til mála. Það
getur þó tæpast átt við beina þátttakendur eins og þá sem lögsóttir voru
fyrir meiðyrði. Einn þeirra, Rúnar Ármann Arthursson, greinir frá reynslu
sinni í viðtali við Stúdentablaðið árið 2004 (sjá
Varið land II). Þar
segist hann hafa verið dæmdur fyrir að nota orð á borð við "einlægir
hernámssinnar" og þykir það hneykslanlegt. Ef Rúnar Ármann hefði ekki gengið
lengra en þetta í skrifum sínum, hefði hann ekki verið lögsóttur, svo mikið
er víst. Ef menn vilja kynna sér hvað það var sem olli því að honum var
stefnt, skal þeim bent á mál nr. 4 í þessari
greinargerð.
Í grein í Lesbók Morgunblaðsins 14. mars 2010 fer Aðalsteinn
Ingólfsson lofsamlegum orðum um málverk Tryggva Ólafssonar frá árinu 1977.
Myndin hét Varið land, sem Aðalsteinn kallar umdeildan félagsskap
(sjá Varið land II).
Hér má sjá hvernig þessi merkilega mynd lítur út:

Það þarf auðvitað lærðan listfræðing til að túlka þessa
mikilfenglegu mynd. Ólærðir myndu vafalaust geta fundið á hana annað nafn,
eins og til dæmis "íslenskt smekkleysi". Það er varla langsóttara en
nafngiftin sem Aðalsteinn velur árangursríkustu undirskriftasöfnun sögunnar,
sem hann kallar umdeildan félagsskap. Það er ekki að ástæðulausu að
andstæðingum Varins lands er undirskriftasöfnunin enn svo minnisstæð, eftir
36 ár.
Fleiri
atriði verða tekin fyrir síðar þegar tóm gefst til.
Þorsteinn
Sæmundsson