Forsķša

Žorsteinn Sęmundsson:


"The Icelandic calendar" – umsögn og athugasemdir

    Greinin "The Icelandic calendar" eftir Svante Janson er ķtarleg lżsing į ķslenska misseristalinu. Ljóst er aš höfundur hefur variš miklum tķma ķ aš kanna heimildir og bera žęr saman. Žaš hafa reyndar ašrir gert į undan honum, en fariš er aš fyrnast yfir žau skrif, og fęst žeirra eru į enskri tungu. Margur fróšleikurinn hefur žvķ ašeins nįš til lesenda sem skilja Noršurlandamįlin eša žżsku. Žvķ er mikill fengur aš žessu nżja yfirliti sem samiš er į ensku, og žarna er  żmislegt sem vekur til umhugsunar.

Grein Jansons er bżsna löng, meira en 40 sķšur. Ég hef ekki fariš ofan ķ saumana į hverri setningu, en sé įstęšu til aš benda į nokkur atriši sem ég vildi gera athugasemd viš. Sumt er smįvęgilegt; annaš skiptir nokkru mįli.

Bls. 1, inngangur.  Janson segir žaš eitt af einkennum fornķslensks tķmatals aš įriš hefjist alltaf į sama vikudegi. Žetta er ekki beinlķnis rangt, en villandi žó, žvķ aš enginn veit meš vissu hvenęr įriš taldist byrja. Eins og höfundurinn veit, og fram kemur sķšar ķ textanum, var engin įhersla į įriš ķ žessu forna tķmatali heldur misserin. Žaš eru žau sem byrja į föstum vikudögum.  Janson gengur śt frį žvķ sem vķsu aš įrsbyrjun hafi reiknast frį upphafi annars hvors misseris og vešjar į sumarmisseriš. Sumir fręšimenn hafa hins vegar veriš žeirrar skošunar aš byrjun įrs hafi veriš į mišsumri (Jón Siguršsson ķ Almanaki Žjóšvinafélagsins 1878 og Jón Žorkelsson ķ Almanaki Žjóšvinafélagsins 1914. Sį sķšarnefndi vitnar ķ Rķmbeglu, sbr. Alfręši Ķslensk [1], bls. 138-139, en nefnir aš fleiri višmišanir hafi veriš notašar). Ef įriš var reiknaš frį mišsumarsdegi myndi žaš skżra hvers vegna aukanóttum og sumarauka var skotiš inn į undan žeim degi, ž.e. ķ įrslok.

Bls. 2, 2. mįlsgrein. Janson talar um aš hagkvęmt geti veriš aš tölusetja įr ķ misseristalinu eftir žvķ įrtali (e. Kr.) sem sumardagurinn fyrsti tilheyrir. Erfitt er aš skilja hvaš kalli į slķka tölusetningu žvķ aš hśn hefur aldrei tķškast, eins og  höfundur segir sjįlfur nešst į sömu sķšu.

Bls. 2, tafla 1. Ekki er ljóst hvaš yfirskriftin "old Icelandic" ķ mįnašadįlki merkir. Hvaša tķmabil į höfundur viš? Eins og fram kemur ķ töflunni į bls. 3 er talsveršur munur į mįnašanöfnum ķ elstu ritum, Snorra Eddu og Bókarbót. Bęši ritin nefna žó gormįnuš, en žrįtt fyrir žaš er nafniš ekki sżnt ķ dįlkinum "old Icelandic". Janson viršist žarna fylgja Beckman, sem af einhverjum įstęšum hafši žetta mįnašarnafn ekki ķ töflunni "Misseristal" ķ inngangi sķnum aš Alfręši Ķslensk [1].

Bls. 4, "Remark 4". Žarna segir aš aukanętur og sumarauki komi milli žrišja og fjórša sumarmįnašar samkvęmt flestum heimildum. Vitnaš er ķ Almanaksskżringar [2] og J. Fr. Schroeter [3]. Žetta er rétt hvaš aukanęturnar varšar, en ķ ķslenska almanakinu frį upphafi og fram til 1928 var sumaraukanum bętt aftan viš sķšasta sumarmįnuš eins og fram kemur bęši ķ Almanaksskżringum og hjį Schroeter.

Bls. 5, "Remark 5".  Janson segir aš į seinni hluta misseris hafi vikur veriš taldar aftur į bak frį lokum misseris. Ķ sviga segir hann svo: "In other words, the number of remaining weeks was given". Žessi framsetning er ekki jafngild žvķ aš žarna er um tvęr ólķkar ašferšir aš ręša. Talning aftur į bak frį misserislokum kemur vissulega fyrir, t.d. ķ reglunni um imbrudaga sem Janson nefnir. Hitt er mun algengara aš sagt sé hve margar vikur lifi af sumri eša vetri. Žaš er sś venja sem Schroeter kallar fasta reglu fyrr į tķš, en ekki talning aftur į bak žótt Janson telji svo vera žegar hann vitnar ķ Schroeter.

Bls. 6, "Remark 6".  Janson veltir žvķ fyrir sér į hvaša degi žęr vikur hófust sem reiknašar voru aftur į bak frį sumarkomu eša vetrarkomu. Hann giskar į aš vikur reiknašar aftur į bak frį sumarkomu hafi byrjaš į fimmtudegi, en vikur reiknašar aftur į bak frį vetrarkomu hafi byrjaš į laugardegi. Um žetta veršur ekkert fullyrt.  Flest bendir til žess aš almenningur hafi fram eftir öldum tališ vetur byrja į föstudegi svo aš žetta veršur žį ašeins spurning um einn dag til eša frį. Žaš er hins vegar nokkuš djarft af höfundi aš slį žvķ fram aš sś regla aš vikur sumars hęfust meš fimmtudegi og vikur vetrar meš laugardegi hafi ašeins gilt žar til misserin voru hįlfnuš. Ķ Rķmbegluśtgįfu Stefįns Björnssonar [4] segir į einum staš (bls. 516): "I sumri telium vier fimtadag fyrstann og ķ žeim mįnušum svo laungum sem žeir verša, enn žvottdag efstann og nottina eptir ...".

Bls. 7, tafla 3. Ķ töflunni eru sżnd nśtķma nöfn vikudaganna ķ ķslensku mįli. Žarna hefši til samręmis viš fyrri töflur įtt aš sżna eldri nöfn ķ sérdįlki.

Bls. 9, nešst.  Janson varpar fram žeirri forvitnilegu spurningu hvenęr Ķslendingar hafi fariš aš reikna daginn frį mišnętti. Ég kann ekki svar viš žessu, en tel hugsanlegt aš žaš tengist žvķ hvenęr klukkur uršu algengar ķ heimahśsum, en žaš var ekki fyrr en į 19. öld [6]. Ķ bók sinni um fingrarķm [5] sem śt kom 1739 segir Jón biskup Įrnason aš upphaf hins nįttśrlega dags sé į mišnętti, en ekki er vķst aš sį skilningur hafi veriš almennur, enda klukkur sjaldséšar hér į landi į öndveršri 18. öld. 

Bls. 10. "Remark 13".  Janson segir aš Stjörnu-Oddi hafi ranglega gert rįš fyrir žvķ aš sólhvörf og jafndęgri skiptu įrinu ķ jafna hluta, og vķsar žar ķ grein eftir Žorstein Vilhjįlmsson [7]. Hér gętir misskilnings žvķ aš Stjörnu-Oddi mun ekki hafa nefnt jafndęgri, en talaš žess ķ staš um "mišmunda sólhvarfanna" [1, bls. 50-51]. Žaš višmiš hefši leitt til jafnrar skiptingar įrsins į tķma Stjörnu-Odda. Um žetta hafa m.a. fjallaš žeir Žorkell Žorkelsson [8] og Otto Reuter [9].

Bls. 10.  Höfundur ritar "Žorsteinn Surtur" og hefur višurnefniš meš stórum staf. Hann fetar žar ķ fótspor annarra fręšimanna, einkum erlendra, en Ķslendingum kemur žetta undarlega fyrir sjónir. Žessi rithįttur żtir undir žį ranghugmynd aš um tvķnefni sé aš ręša, en ekki višurnefni, og er žį stutt ķ žaš aš Žorsteinn sé ašeins kallašur seinna nafninu, Surtur [10].

Bls. 14.  Janson getur žess aš handrit frį 12. öld sem kallast Rķm I ķ Alfręši Ķslensk sé stundum nefnt Rķmbegla og vitnar žar ķ Beckman. Žetta er vissulega rétt, en algengt er aš heitiš sé haft um fleiri mišaldahandrit, einkum žau sem tekin voru upp ķ Rķmbeglu Stefįns Björnssonar og sķšar ķ Alfręši ķslensk.

Bls. 17-19. "Remark 24" og "Remark 25".  Janson fjallar hér um tķmatalsbreytinguna įriš 1700 og įrhrif hennar į misseristališ. Žetta er einkar įhugavert efni og veršur tekiš fyrir sérstaklega ķ lok žessara athugasemda.

Bls. 19-40. (3. kafli). Ķ žessum kafla sżnir Janson formślur til aš reikna fyrsta sumardag śt frį mismunandi forsendum:

   a) meš žvķ aš nota vikudagaformślu,

   b) meš žvķ aš nota sunnudagsbókstafi,

   c) meš žvķ aš nota "samrennanda" (konkśrrent),

   d) meš žvķ aš nota jślķanskt dagsnśmer.

Aš lokum birtir  Janson töflur yfir byrjun gömlu mįnašanna ķ gamla stķl og nżja stķl meš sunnudagsbókstöfum įranna.

Janson nefnir aš svipašar formślur og töflur hafi birst įšur og getur nokkurra heimilda. Auk žeirra hefši mįtt nefna reikniformślur sem Jón biskup Įrnason lét fylgja ķ bók sinni um fingrarķm, svo og tölvuforrit sem undirritašur birti ķ Almanaki Hįskólans įrin 1986 og 1991. Sumar formślur Jansons getur lesandinn ekki hagnżtt sér nema aš hann hafi ašra bók viš höndina (Calendrical calculations eftir Dershowitz og Reingold). Žetta į viš a) og d) hér aš ofan. Reyndar er d) ekki ašferš til aš finna sumardaginn fyrsta meš žvķ aš nota jślķanskt dagsnśmer žótt  Janson orši žaš svo, heldur ašferš til aš finna jślķanskt dagsnśmer sumardagsins fyrsta žegar įriš er tiltekiš. 

Um töflurnar er žaš aš segja aš höfundi hefur lįšst aš gęta žess sem bęši Beckman [1] og Schroeter gera ķ sķnum töflum, aš sunnudagsbókstafurinn breytist į vetrarmisserinu. Töflurnar eru žannig fram settar aš sunnudagsbókstafur er ķ fremsta dįlki, en sķšan koma dagsetningar upphafsdaga ķslensku mįnašanna frį og meš sumardeginum fyrsta. Žrķr sķšustu vetrarmįnuširnir, žorri góa og einmįnušur, tilheyra žį nęsta įri sem hefur annan sunnudagsbókstaf. Svo aš dęmi sé tekiš var įriš 1673 annaš įriš ķ sólaröld og hafši sunnudagsbókstafinn E. Tafla Jansons į bls. 25 sżnir réttilega aš sumardagurinn fyrsti žaš įr var 10. aprķl og fyrsti vetrardagur (laugardagur) 11. október. En ķ töflunni er fyrsti dagur žorra (bóndadagur) sżndur 9. janśar, sem er rangt. Sś dagsetning į viš nęsta įr, 1674. Fyrsti dagur žorra įriš 1673 var 10. janśar.

Bls. 39, nešst. Žarna fjallar  Janson um sólaröldina (28 įr) og segir aš hśn hafi enga hagnżta žżšingu ķ gregorķanska tķmatalinu (nżja stķl). Žetta hefšu Jóni biskupi Įrnasyni žótt nokkrar fréttir, žvķ aš ķ bók sinni um fingrarķm eyšir hann löngu mįli ķ aš śtskżra hvernig nota megi sólaröld til aš finna sunnudagsbókstaf įrsins ķ nżja stķl. Sólaröldin smeygir sér lķka inn ķ töflu 7 hjį Janson, žvķ aš žar eru 28 lķnur, ein fyrir hvert įr sólaraldar. Notkun sólaraldar ķ nżja stķl er flóknari en ķ gamla stķl, en žaš tįknar ekki aš hśn sé gagnslaus.

Žetta vekur žį spurningu hvers vegna Janson getur hvergi um fingrarķm ķ sinni löngu og annars įgętu grein um ķslenska tķmatališ. Fingrarķmiš var žó helsta ašferš lęršra sem leikra til tķmatalsreikninga langt fram eftir öldum. Af žvķ hafa tķškast mismunandi geršir, allt frį žeirri sem lżst er ķ Rķmbeglu [4] til žeirrar sem undirritašur samdi og birti ķ Almanaki Žjóšvinafélagsins og sķšar į vef Almanaks Hįskólans. Fingrarķm Jóns biskups Įrnasonar sem śt kom 1739 var mikilvęgur žįttur ķ aš innleiša nżja stķl hér į landi.  

Bls. 40-42.  Janson birtir hér yfirgripsmikla heimildaskrį sem fengur er aš fyrir žį sem vilja kynna sér efniš nįnar. Žar hefši aš ósekju mįtt nefna fingrarķm Jóns Įrnasonar, svo og ritiš "Germanische Himmelskunde" eftir Otto Reuter sem śt kom įriš 1934. Reuter fjallar m.a. um Žorstein surt og Stjörnu-Odda, og er sś umfjöllun žess verš aš hennar sé getiš. En Reuter hefur löngum goldiš žess aš hann ritaši į uppgangstķmum nasista og tengdist mjög hugmyndafręši žeirra.


Tķmatalsskiptin 1700

Ķ nóvember įriš 1700 var tķmatali breytt į Ķslandi žegar nżi stķll (gregorķanska tķmatališ) tók viš af gamla stķl (jślķanska tķmatalinu). Žį voru felldar nišur 11 dagsetningar ķ nóvember. Jafnframt var ķslenska misseristalinu hlišraš, en sś hlišrun nam ašeins 10 dögum en ekki 11. Žessi munur hefur aldrei veriš skżršur. Svante Janson fjallar nokkuš um žetta mįl. Hann telur aš Alžingi hafi af įsettu rįši įkvešiš aš hlišra misseristalinu um 10 daga og sś skipan hafi oršiš varanleg. Janson vitnar ķ Lagasafn 1990 [11], sem aftur styšst viš Alžingisbók 1700. Janson getur žó žeirrar skošunar Schroeters aš upprunaleg įkvöršun Alžingis hafi veriš aš hlišra misseristalinu um 11 daga. Įriš 1703 hafi hlišruninni svo veriš breytt ķ 10 daga vegna andstöšu almennings viš nżja tķmatališ. Janson hafnar ekki beinlķnis žessari skošun Schroeters, en segist ekki sjį neina skżringu į ętlašri breytingu įriš 1703. Įstęšan geti ekki veriš fastheldni almennings viš gamla tķmatališ. Um žaš er ég fyllilega sammįla Janson. Spurningin er hins vegar hvort kenning Schroeters um upphaflega hlišrun fįi stašist.

Ķ bók Schroeters [3], bls. 334, stendur nešanmįls aš heimildarmašur höfundar fyrir žvķ aš hlišrunin hafi upprunalega veriš 11 dagar sé [prófessor Eirķkur] Briem, sem hafi žęr upplżsingar śr Alžingisbók. Žarna viršast tvęr frįsagnir stangast į žótt bįšar styšjist viš Alžingisbók. Žaš gefur tilefni til aš glugga ķ frumheimildir.

Tilskipun um breytt tķmatal er aš finna ķ konungsbréfi sem dagsett er 10. aprķl įriš 1700. Bréfiš var lesiš upp į Alžingi og skrįš ķ Alžingisbók. Ķ žvķ eru fyrirmęli um žaš hvernig breytingin skuli framkvęmd, og segir žar [12]:

"...skal udi nęrvęrende Aar 1700, saa snart det kommer efter gammel sędvanlig Stiil til den 16. Novembr., som er en Löverdag, Söndagen nęst efter vęre den 28de Novembr. ..."

Žótt oršalagiš sé knosaš, fer ekki į milli mįla aš hlišra skuli um 11 daga. Sķšar ķ bréfinu er žetta beinlķnis sagt žegar rįš eru gefin um žaš hvernig breyta skuli tķmasetningum sem žegar hafi veriš įkvešnar.  Janson getur žess aš munur jślķanska og gregorķanska tķmatalsins hafi ašeins veriš 10 dagar žegar breytt var um tķmatal ķ Danmörku, žvķ aš žaš hafi veriš gert ķ febrśar 1700, ž.e. fyrir hlaupįrsdag. Žetta er aš vķsu rétt, en ķ reynd voru 11 dagsetningar felldar nišur (19.- 29. febrśar).

Ķ konungsbréfinu er hvergi fjallaš um ķslenskt misseristal. Žaš kom žvķ ķ hlut fróšra manna į Ķslandi aš fęra misseristališ til samręmis viš nżjan stķl. Nišurstašan var bókuš į Alžingi 1. jślķ 1700 žar sem tilgreind eru nż tķmamörk fyrsta vetrardags sem žį var föstudagur, en ekki laugardagur eins og nś.  Ķ Lagasafni 1990 stendur aš vetrarbyrjun, sem ķ gamla stķl hafi veriš į föstudegi milli 9. og 18. október, hafi veriš fęrš til föstudags milli 19. og 28. október.  Kaflinn um tķmatalsbreytinguna er tekinn oršrétt upp śr Lovsamling for Island [12], en ef flett er upp ķ Alžingisbókum Ķslands [13] finnur lesandinn ašrar dagsetningar, sem sé föstudag milli 20. og 29. október. Žetta eru žęr dagsetningar sem Schroeter vitnar til, og žęr samsvara 11 daga fęrslu. En nešanmįls ķ Alžingisbókum Ķslands stendur aš "StŽ" tilgreini hinar dagsetningarnar, 19. og 28. október, sem svara til 10 daga fęrslu. Hvernig skyldi standa į žessu misręmi? Hvaš samžykktu alžingismenn įriš 1700?

Ķ Alžingisbókum Ķslands er stušst viš handrit sem auškennd eru meš "BTh" og "StŽ". Žetta eru handrit śr söfnum amtmannanna Bjarna Thorsteinssonar og Stefįns Žórarinssonar og eru eftirrit af Alžingisbókum. Eftirrit "StŽ" af Alžingisbók 1700 er dagsett 28. įgśst įriš 1700, en eftirrit "BTh" er dagsett 2. aprķl 1701. Lķklegt mį telja aš eftirrit "StŽ", sem skrįš er svo skömmu eftir samžykkt Alžingis, sé réttara, og aš žingmenn hafi įkvešiš vitandi vits aš hnika vetrarbyrjun um 10 daga. Aš žaš hafi veriš hrein mistök er afar ósennilegt. Sennilegra er aš menn hafi séš nokkra hagkvęmni ķ žvķ aš breyta dagsetningum misseristalsins um 10 daga ķ staš 11. Tķmamót ķ misseristalinu eru hvort sem er breytileg um 7-8 mįnašardaga og žvķ ekkert stórmįl hvort mešaltalinu er hnikaš um 10 daga eša 11. En ķ handriti "BTh" sem dagsett er sjö mįnušum sķšar eru ašrar dagsetningar eins og fyrr segir. Žaš er engu lķkara en aš menn hafi fengiš bakžanka og nišurstašan oršiš sś aš réttast vęri aš leišrétta textann til aš fį fullt samręmi viš tilskipun konungs um 11 daga fęrslu. Viš žetta hafa oršiš til tvęr śtgįfur af textanum, og fyrr eša sķšar hlaut aš koma upp deila um žaš hvor žeirra vęri réttari. Žaš geršist ķ dómsmįli sem sagt er frį ķ Alžingisbók 1703 og Schroeter vitnar til, įn žess žó aš tilfęra textann, en hann er svohljóšandi:

   "Uppį žaš heimstefnumįl, sem hingaš er vikiš meš dómi sżslumannsins Pįls Torfasonar ķ Ķsafjaršarsżslu, og merkja er, aš ei hafi oršiš eining um heimstefnudagstķmann sökum nżja stķls, žį įlykta lögmenn og lögréttumenn velnefndum sżslumanni leyfilegt aš kalla žį bįša mįlsparta fyrir sig til žings eftir heyannatķma. En žaš višvķkur tķmatalinu eftir alžingisbókarinnihaldi 1700, žį lįta lögžingismenn žar viš blķfa (nefnilega nś tileinkaš, aš sį föstudagur, sem innsettur milli žess 20. og 28. octobris, haldist föstudagur fyrstur ķ vetri) svo lengi herrar biskuparnir hafa ekki samrįša oršiš žvķ, sem lęršir menn ķ landinu hafa nišur sett." [13]

Žessi grein er athyglisverš fyrir margra hluta sakir. Schroeter tślkar textann į žann veg aš žarna hafi alžingismenn fallist į 10 daga regluna. Ekki er žó svo aš sjį. Tķminn milli 20. og 28. október eru sjö dagar. Rķmspillisįrin hafa augljóslega gleymst, og žvķ hefšu mörkin įtt aš vera 20. og 29. október. Žau mörk jafngilda 11 daga fęrslu, en ekki 10. Meš öšrum oršum: įriš 1703 var ekki veriš aš fastsetja 10 daga hlišrun, heldur eru žingmenn aš įrétta 11 daga hlišrun, žó meš fyrirvara vegna įgreinings biskupa og annarra lęršra manna. Oršalagiš bendir til ósęttis milli biskupanna annars vegar og annarra lęršra manna hins vegar, en ekki veršur séš hvernig skošanir hafi skipst. Žżšing Schroeters į žessari grein er ónįkvęm ("indtil biskopperne og andre lęrde folk blev enige om noget andet var rigtigere" [3], bls. 334).

Bókunin 1703 sżnir aš deilt var um žaš hvaš stęši eša hefši įtt aš standa ķ Alžingisbók 1700.  Ķ Lovsamling for Island er löggjöfinni įriš 1700 žannig lżst (bls. 553): 

   "Um vetrar komu, sem hķngaštil hefir veriš į žann föstudag, sem inn hefir falliš millum žess 9da og 18da Oktobris, vill nś til reiknast aš inn falli hér eptir į žeim föstudegi, sem er į milli žess 19da og 28da Oktobris 2, svo aš į žessu yfirstandandi įri byrjist veturinn į 22an Oktobris eptir nżja stķl, og er žį sjįlfreiknaš um mišsvetrar žorrakomu, svo og um sumarkomu, žį 26 vikur eru af vetri; item fardaga tķš, žį sex vikur eru af sumri &c."
----------------------------------------------------------------------
  
2 efter andre skulde Vinterens Begyndelse vęre i dette Aar ansat til Fredagen mellem den 18. og 26. Oktober, men 1703 vęre forandret til Fredagen mellem den 20. og 28. (Althingsb. 1703, Nr. 15)".

Ašalmįlsgreinin lżsir 10 daga reglunni. Nešanmįls eru hins vegar nefndar tvęr ašrar reglur. Ķ žeim bįšum er um sjö dagsetningar aš ręša en ekki įtta, svo aš rķmspillir hefur gleymst eins og fyrri daginn. Ef hann er tekinn meš verša fyrri mörkin 18. og 27. október, en žau sķšari 20. og 29. október. Fyrri mörkin gera rįš fyrir aš hlišrunin įriš 1700 hafi veriš 9 dagar. Slķkt viršist afar ósennilegt, og er ekki vitaš um ašrar heimildir ķ žį veru. Seinni reglan jafngildir 11 daga hlišrun, en ekki 10 eins og Schroeter viršist hafa haldiš og Janson leitaši skżringar į.

Ķ Alžingissamžykktinni 1700 er skemmtilegur kafli sem žannig er lżst ķ Lovsamling for Island [12]:

   "Hverir helzt sem vera kunna hér ķ landi andlegrar stéttar ešur veraldlegrar, sem lęršir eru uppį rķmtal, eru vinsamlega umbešnir (eptir sķnu viti) ķslenzkt rķm uppsetja eptir žeim nżja stķl, undir approbationem ešur stašfestu ešla og velęruveršugra herra biskupanna žessa lands, svo žvķ sķšur misskilningur ešur sérvizka kunni mešal žess fįfróša almśga af hljótast, heldur sérhver lįti sig af sér hyggnari manni góšmannlega sannfęra, svo žvķ sķšur nokkur verši fundinn ķ žvķ, sig mót Hans Kóngl Majts allranįšugustu befalķngum óhęfilega aš forgrķpa."

Biskupar į žessum tķma voru žeir Jón Vķdalķn ķ Skįlholti og Björn Žorleifsson į Hólum.

Flest bendir til aš nśgildandi reglu (10 daga hlišrun) hafi almennt veriš fylgt eftir samžykkt Alžingis įriš 1700. Tilraunir til aš leišrétta samžykktina hafa greinilega leitt til ruglings įrin 1702 og 1703. Žeir sem fréttu af leišréttingunni og tóku hana gilda hafa tališ vetur byrja viku seinna en ašrir įriš 1702 vegna sumarauka, og sami munur hefši oršiš į sumarkomu įriš eftir. Sķšan hefši ekki žurft aš verša įgreiningur fyrr en įriš 1713, en fullt samkomulag hefur įreišanlega nįšst um 10 daga regluna löngu fyrir žann tķma. 

Žeirri spurningu er ósvaraš hvers vegna Alžingi kaus aš festa tķmamörk fyrsta vetrardags ķ staš žess aš fastsetja sumarbyrjun, sem hefši veriš mun ęskilegra aš dómi Jansons. Sumardagurinn fyrsti leikur einungis į sjö dagsetningum, og ef žęr eru lögbundnar fer aldrei į milli mįla hver dagurinn er, žvķ aš hann er ętķš fimmtudagur. Fyrsti vetrardagur hefur hins vegar įtta mögulegar dagsetningar ef fylgt er hefšbundum reglum um sumarauka. Fyrsta og sķšasta dagsetningin fellur žvķ alltaf į sama vikudag, og ef sį vikudagur var föstudagur žurftu menn aš vita hvora dagsetninguna įtti aš velja. Janson segir aš žetta hafi gert nišurstöšuna óręša. Žaš vęri žvķ ašeins rétt ef menn hefšu ekki haft reglur um sumarauka, en fyrir žeim reglum var löng hefš. Sama spurning hefši komiš upp ef sumardagurinn fyrsti hefši veriš festur meš lagasetningu, žvķ aš eftir sem įšur žurfti aš finna fyrsta vetrardag, sem aftur kallar į žekkingu į sumaraukanum. 

Spyrja mį hvernig įkvęšiš ķ Alžingisbók liti śt ef sumardagurinn fyrsti hefši oršiš fyrir valinu? Textinn hefši vęntanlega oršiš eitthvaš į žessa leiš:

   "Um sumarkomu, sem hķngaštil hefir veriš į žann fimmtudag, sem inn hefir falliš millum žess 8da og 16da Aprilis, vill nś til reiknast aš inn falli hér eptir į žeim fimmtudegi, sem er į milli žess 18da og 26da Aprilis, og er žį sjįlfreiknaš um vetrarkomu föstudag žį 26 vikur eru af sumri, en viku sķšar žį sumarauki er. Į žessu yfirstandandi įri byrjast veturinn į 22an Oktobris eptir nżja stķl ..."

Žarna hefši žurft aš nefna sumaraukann, og er lķklegt aš žingmönnum hafi žótt žaš flękja mįliš. Žaš er jafnvel spurning hvort oršiš "sjįlfreiknaš" hefši žótt višeigandi undir žeim kringumstęšum. Hugsanlega hefur žetta talist nęg įstęša til aš festa vetrarkomu fremur en sumarkomu. Žį hefur žingmönnum fundist ęskilegt samhengisins vegna aš tilgreina vetrarkomuna 1700 ķ nżja stķl žótt fyrirsjįanlegt vęri aš tķmatalsbreytingin fęri ekki fram fyrr en fimm vikum eftir fyrsta vetrardag.  

Önnur įstęša til aš skilgreina vetrarkomu fremur en sumarkomu kann aš hafa veriš sś, aš ķ misseristalinu var hefš fyrir žvķ aš telja vetur koma į undan sumri. Žetta kemur m.a. fram ķ Rķmbeglu [1] (bls. 22 og bls. 128).

Ķ žrišja lagi er hugsanlegt aš žingmenn hafi į mišju sumri horft til nęstu misseraskipta og įkvešiš aš skilgreina žau.

Žegar į allt er litiš, veršur įkvöršun žingsins skiljanleg.

                                               Žorsteinn Sęmundsson

Tilvķsanir:

 [1] Natanael Beckman og Kristian Kålund (ritstj.) : Alfręši ķslenzk II,
      1914-1916.
 [2] Žorsteinn Sęmundsson: Almanaksskżringar, Stjörnufręši-Rķmfręši,
      1972, www.almanak.hi.is/rim/html, 2002.
 [3] Jens Fredrik Schroeter: Haandbog i Kronologi, II, 1926.
 [4] Stephanus Björnonis: Rymbegla, 1780.
 [5] Jón Įrnason:  Dactylismus Ecclesiasticus ešur Fingra-Rķm, 1739.
 [6] Įrni Björnsson: Tķmatal, Ķslensk žjóšmenning VII, 1990.
 [7] Žorsteinn Vilhjįlmsson: Time-reckoning in Iceland before literacy.
      Archeoastronomy, 1991.
 [8] Žorkell Žorkelsson: Stjörnu-Oddi. Skķrnir, 1926.
 [9] Otto Sigfrid Reuter: Germanische Himmelskunde, 1934.
 [10] Žorsteinn Vilhjįlmsson: Af Surti og sól. Tķmarit Hįskóla Ķslands 4,
        1989.
 [11] Marteinn Mįsson (ritstj.): Lagasafn 1990, Dóms- og kirkjumįla-
       rįšuneytiš 1991.
 [12] Oddgeir Stephensen og Jón Siguršsson (ritstj.): Lovsamling for Island
        1. bindi
, 1853.
 [13] Einar Bjarnason (ritstj.): Alžingisbękur Ķslands IX, Sögufélagiš 1965.
 

19.10. 2010