Baráttan fyrir jöfnun kosningaréttar


Nýliðnar kosningar hafa minnt okkur á, hvers konar vandamál geta komið upp vegna flókinna reglna um kjördæmaskipan og úthlutun þingsæta. Ef landið væri eitt kjördæmi myndu slík vandamál hverfa eins og dögg fyrir sólu. Þetta hefur alla tíð verið augljóst, en þingmenn hafa þráast við að breyta kerfinu nema að takmörkuðu leyti. 

Fyrir fjórum áratugum, nánar tiltekið árið 1983, var gerð tilraun til að fá þessu breytt. Þá var safnað undirskriftum og þær afhentar Alþingi. Þessi undirskriftasöfnun virðist nú almenningi með öllu gleymd, líklega vegna þess að hún reyndist árangurslaus, ólíkt undirskriftasöfnun Varins lands árið 1974 sem náði því markmiði að fá ríkistjórnina til að skipta um stefnu í varnarmálum. Ítarlega lýsingu á  undirskriftasöfnun Varins lands er að finna á þessu vefsetri. Söfnuninni um kjördæmamálið hafa aldrei verið gerð sambærileg skil. Ætlunin nú er að gera nokkra bragarbót, þótt erfitt sé að rifja upp einstaka söguþætti eftir svo langan tíma.

Árið 1972 var samþykkt þingsályktunartillaga á Alþingi um myndun stjórnarskrárnefndar til að vinna að heildarendurskoðun stjórnarskrárinnar og var sjö manna nefnd kosin af Alþingi til að sinna því verki. Tíu árum síðar bárust fréttir af því að starfi þessarar nefndar væri senn lokið og frumvarps væri að vænta. Af því tilefni tóku nokkrir einstaklingar sig til og sömdu þá áskorun til nefndarinnar sem hér er sýnd. Þessi áskorun var afhent Gunnari Thoroddsen forsætisráðherra 28. október 1982. Það væri synd að segja að Gunnar hafi tekið framtakinu vel. Hann var afar þungbúinn þegar hann tók við plagginu í Alþingishúsinu. Síðar kom á daginn að ekki hafði náðst samstaða á þingi um endanlegar tillögur í stjórnarskrármálinu og lagði Gunnar fram frumvarp í eigin nafni. En meira um það síðar.

 Morgunblaðið birti frétt af málinu 30. október og lét fylgja textann af áskoruninni. Valdimar Kristinsson viðskiptafræðingur mun hafa átt hugmyndina að aðgerðinni en hann síðan lagt hana fyrir nokkra af fyrrverandi forvígismönnum Varins lands. Fleiri bættust fljótlega í hópinn uns komnir voru tíu sem undirrituðu skjalið. Hópurinn efndi síðan til blaðamannafundar 27. janúar 1983 þar sem tilkynnt var um fyrirhugaða skoðanakönnum um kjördæmamálið. Tíumenningarnir, sem komu fram undir nafninu "Samtök áhugamanna um jafnan kosningarétt", tilkynntu þá ætlun sína að gefa kjósendum tækifæri til að tjá sig um þetta mál. Sökum kostnaðar myndi fyrirhuguð skoðanakönnun takmarkast við suðvesturhorn landsins, en tíumenningarnir lýstu áhuga á að ná til annarra landshluta. Í framkvæmdanefnd voru þessir taldir:

Valdimar Kristinsson viðskiptafræðingur, formaður
Þorvarður Elíasson skólastjóri
Ragnar Ingimarsson prófessor
Valdimar J. Magnússon framkvæmdastjóri.

Þeir Ragnar og Valdimar höfðu verið í hópi forgöngumanna Varins lands.

 Skömmu fyrir fundinn hafði birst í Morgunblaðinu grein eftir Ragnar með fyrirsögninni "Hvað hefur hver þingmaður mörg atkvæði á bak við sig?" Þar hafði komið fram að "léttvægustu" þingmennirnir hefðu minna en 700 atkvæði á bak við sig en þeir "gildustu" hátt á 5. þúsundið.

Blaðamannafundinum voru gerð góð skil í fjölmiðlum eins og meðfylgjandi myndir bera með sér.






 

Daginn eftir blaðamannafundinn kom Þorvarður Elíasson fram í Kastljósi sjónvarpsins þar sem fjallað var um málið. Sama dag birtist grein í Morgunblaðinu eftir Ragnar Ingimarsson með fyrirsögninni: "Landið eitt kjördæmi. Hvers vegna ekki?"  Fyrir fundinn höfðu Samtök áhugamanna um jafnan kosningarétt látið prenta dreifibréf það sem hér er sýnt:

 





 

Af dreifibréfinu eru tvær útgáfur. Í annarri er sögulegt yfirlit. Í hinni er listi yfir fjárhagslega stuðningsaðila.

Í Morgunblaðinu 3. febrúar birtist grein eftir Þorvald Búason með fyrirsögninni "Hvað sagði Bjarni Benediktsson um jafnan kosningarétt?" Önnur grein eftir Þorvald birtist í DV 11. febrúar undir fyrirsögninni "Þögn þingmanna og skeytingarleysi". Þriðja grein Þorvalds bar fyrirsögnina "Villandi samanburður". Sú birtist í Morgunblaðinu 23. febrúar.
 

Þegar vika var liðin af febrúar hafði 4500 seðlum verið skilað inn. Úrvinnsla seðlanna fór fram í húsnæði Hagtryggingar við Suðurlandsbraut þar sem Valdimar J. Magnússon var framkvæmdastjóri og Ragnar Ingimarsson í stjórn. Unnið var sleitulaust frá 13. til 26. febrúar og allar undirskriftir kannaðar með sama hætti og gert hafði verið við undirskriftasöfnun Varins lands. Eiginkonur og börn forgöngumanna tóku þátt í vinnunni. Af öðrum sem aðstoðuðu má nefna Svein Eiríksson slökkviliðsstjóra í Keflavík, sem vann við dreifingu, og Stefán Sæmundsson, sem vann við tölvuskráningu nafna. Hinn 25. febrúar lagði Gunnar Thoroddsen fram frumvarp sitt um breytingar á stjórnarskrá og þar með á kosningalögum. Daginn eftir lauk talningu dreifibréfa. Þá höfðu safnast 15037 atkvæði en af þeim töldust 14968 gild. 90% þátttakenda vildu jafna kosningaréttinn að fullu. Eins og við var að búast var þátttakan mest í Reykjavík og Reykjaneskjördæmi (16% af þeim sem voru á kjörskrá) en minna úr öðrum kjördæmum (tæplega 1%).

Tveimur dögum síðar, 28. febrúar, áttu þrír af forvígismönnunum, þeir Guðjón, Þorvarður og Þorsteinn, fund með Matthíasi Johannesen ritstjóra Morgunblaðsins til að ræða stöðuna. Hinn 1. mars gerði Morgunblaðið málinu góð skil og sömuleiðis sjónvarpið um kvöldið. Næstu daga voru haldnir fundir í húsakynnum Hagtryggingar og snerist umræðan um hugsanleg framboð til Alþingis til að koma málinu áleiðis. Blaðamaður á Tímanum hafði samband og spurðist fyrir um þetta. Hann fékk engin skýr svör, en greint var frá málinu á forsíðu Tímans 8. mars.

Sama dag, 8. mars, komu þeir Geir Hallgrímsson formaður Sjálfstæðisflokksins og Davíð Oddson borgarstjóri til fundar við forgöngumennina. Ljóst var að báðir höfðu áhyggjur af hugsanlegu framboði sem myndi skaða Sjálfstæðisflokkinn. Þremur dögum síðar kom Jón Baldvin Hannibalsson til fundar, en hann hafði átt sæti í fyrrnefndri stjórnarskrárnefnd.

Hinn 18. mars var loks ákveðið að stofna stjórnmálasamtök undir nafninu Samtök lýðræðissinna. Dagblöðin greindu frá þessu með áberandi hætti:
 

 



Þessi þróun mála hefur ekki verið Þorvarði Elíassyni að skapi, því að hann sagði skilið við hópinn næsta dag (19. mars). Reyndar voru fleiri í hópnum höfðu efasemdir um að árangur gæti náðst vegna andstöðu þingmanna sem höfðu hagsmuna að gæta. Ekki varð af framboði og hin nýju samtök urðu aldrei virk.

Þ.S. 28.10.21

Forsíða