Þorsteinn Sæmundsson:

                      Um gervivísindi

Í júníhefti Fréttabréfs H.Í. veitti ritstjórinn nokkrum
háskólakennurum ádrepu fyrir það að bera blak af "gervivís-
indum". Taldi ritstjórinn slíkt viðhorf vera í andstöðu við
markmið háskóla og var ekki myrkur í máli. Sem dæmi um
gervivísindi nefndi ritstjórinn ferðir konu með svartan
kassa við Kröflu, kenningar Einars Pálssonar um rætur ís-
lenskrar menningar, kenningar Nýalssinna, spíritisma og
dularsálfræði (dulsálarfræði.

Tveir háskólamenn hafa stungið niður penna til andmæla,
þeir dr. Arnór Hannibalsson (í desemberhefti fréttabréfsins)
og dr. Erlendur Haraldsson (í janúarheftinu). Dr. Arnór
fjallar um mörkin milli vísinda og "ekki-vísinda". Er á
honum að skilja, að þessi mörk séu heldur óljós og erfitt að
finna öruggan mælikvarða til að greina þarna á milli. Sé
einn kvarðinn notaður, lendi félagsvísindin utangarðs, en
eftir öðrum kvarða nái sagnfræðin ekki máli sem vísindi.

Arnór segist álíta, "að það sé varla nógu skýrt að segja
að vísindi sé þekkingarleit sem skilar árangri". Hann leggur
áherslu á, að þekking, sem aflað sé á fyrirbærum sem gerast
einu sinni í tíma, og ekki aftur, sé ekki nauðsynlega "óvís-
indi" og vitnar loks til þess, að staðfesting á tilgátum sé
aldrei endanleg í neinum vísindum.

Dr. Erlendur tekur upp vörn fyrir dularsálfræðina sér-
staklega og greinir hana frá spíritisma, sem hafi aldrei
verið vísindi, heldur fyrst og fremst kenning. Hann getur um
merka fræðimenn íslenska, sem fengist hafi við sálarrann-
sóknir (dularsálfræði), og telur fráleitt, að rannsóknir
slíkra manna á einu sviði geti verið hjáfræði, ef rannsóknir
þeirra með sömu aðferðum á öðru sviði teljist til vísinda.
"Samkvæmt þessum skilningi eru það viðfangsefni fremur en
aðferðir sem greina sundur vísindi og gervivísindi, og mun
mörgum koma sá skilningur á óvart" segir dr. Erlendur. Hann
lýkur máli sínu með þessum orðum: "Þegar jafnvel valin-
kunnir heiðursmenn og ektavísindamenn vaða í feni fávísi og
hleypidóma á einhverju sviði, sýnir það ekki að einmitt þar
sé nauðsyn vísindalegra rannsókna og fræðslu?"

Nú er ekki alveg Ijóst, til hverra þessi síðustu orð
Erlends eru töluð, en mig grunar, að ritstjórinn eigi þar
sinn skerf. Þvl fer fjarri að ég vilji styggja Erlend, sem
ég tel heiðursmann í hvívetna, en ég verð að taka þá áhættu,
sem því fylgir, að styðja við bakið á ritstjóra vorum í
þessu máli.

Vissulega er það rétt, sem dr. Arnór bendir á, að mörkin
milli vísinda og gervivísinda eru ekki alltaf sem skörpust.
En það breytir engu um þá skyldu hvers manns (a.m.k. hvers
háskólamanns) að reyna eftir fremsta megni að greina þarna á
milli, greina rétt frá röngu, ef svo mætti segja. Ég get
verið sammála Arnóri um það, að árangur þekkingarleitar er
ekki einhlítur mælikvarði, en ég sé ekki að ritstjórinn hafi
haldið slíku fram, þótt Arnór virðist þeirrar skoðunar.
Ummæli ritstjórans voru á þessa leið: "Mér virðist annars að
það sé nokkurt einkenni á hjáfræðum, að þau skila aldrei
neinum árangri þrátt fyrir mikið starf -- þar hjakkar allt í
sama farinu." Mér sýnist þessi athugasemd ritstjórans hitta
nokkuð vel í mark, en hún er ekki skilgreining á hjáfræðum
og þaðan af síður skilgreining á fræðum eða vísindum.

Ég býst ekki við, að mér takist fremur en öðrum að skil-
greina gervivísindi þannig að allir geti sætt sig við. En ég
get gjarna sett fram skilgreiningu, sem ég tel nægilegan
vegvísi fyrir sjálfan mig, og hún er á þessa leið: Gervivís-
indi eru fræðimennska, sem ber vísindalegt yfirbragð, en
styðst í einhverju meginatriði við staðleysur eða hugaróra.
Samkvæmt þessari skilgreiningu getur viðfangsefnið verið
úrslitaatriði engu síður en rannsóknaraðferðin eða hugmynda-
fræðin, sem byggt er á. Ef ég ætti að nefna dæmi úr sögu
þeirrar fræðigreinar, sem ég þekki best, koma mér strax
nokkur nöfn í hug: Jóhannes Kepler, sem fékkst við stjörnu-
speki - sína eigin útgáfu að vísu, því að hann fyrirleit
venjulega stjörnuspáfræði 1), Piazzi Smyth, sem lagði
grundvöll að svonefndri pýramídafræði 2) og Percival
Lowell, sem kortlagði "skurðina" á Mars og boðaði þá kenn-
ingu, að þeir hlytu að vera gerðir af vitsmunaverum 3).
Þetta eru dæmi um virta vísindamenn sem í góðri trú eyddu
kröftum sínum í gervivísindi af ýmsu tagi.

Auðvitað eru dæmin ekki alltaf svona einföld. Það er ekki
alltaf hægt að úrskurða afdráttarlaust, að eitthvað sé stað-
leysa eða hugarórar. En þá verður dæma eftir líkum, eftir
þeim upplýsingum sem fyrir liggja. Með tímanum tekst venju-
leg að greiða úr slíkum málum, þegar fleiri fræðimenn hafa
fjallað um viðfangsefnið.   Með þetta í huga skulum við líta
á þau dæmi um gervivísindi, sem ritstjóri Fréttabréfs gerði
að umtalsefni í júnígrein sinni og ég rakti hér í upphafi.
Ef við lítum yfir þann lista sjáum við fátt eitt, sem vís-
indamenn myndu telja ómaksins vert að rökræða á opinberum
vettvangi, ekki vegna fávísi eða hleypidóma, heldur vegna
þess, að þeir þykjast sjá þess greinileg merki að grund-
völlur fræðanna sé ótraustur. Eina undantekningin, sem vert
er að taka til umræðu, er dularsálfræðin. Í meira en hundrað
ár hefur fjöldi fræðimanna unnið óþreytandi að því að rann-
saka skipulega svonefnd yfirskilvitleg fyrirbæri í þeirri
sannfæringu eða von, að þar leynist eitthvað, sem vert sé að
rannsaka. Það er því á nokkurri reynslu að byggja, þegar
taka skal afstöðu til þess nú, hvort dularsálfræðin eigi
fremur að teljast til vísinda en gervivísinda.

Það eitt, að menn skuli enn vera að ræða þessa sömu
spurningu eftir þrotlaust rannsóknarstarf í heila öld, kann
að vera nokkur ábending um svarið. Ég efast um, að nokkurt
dæmi sé til um viðurkennda vísindagrein, sem hafi átt svo
erfitt með að vinna sér álit. Hvað er það þá sem efasemda-
mennirnir setja fyrir sig? Í stuttu máli mætti svara þessu á
eftirfarandi veg.

1. Dularsálfræðingum hefur ekki tekist, þrátt fyrir
linnulausar tilraunir, að finna eitt einasta fyrirbæri sem
unnt sé að sýna fram á við endurtekna tilraun, þannig að
aðrir rannsóknarmenn geti gengið ur skugga um það. Þetta á
jafnt við um hugsanaflutning (telepathy), fjarskynjun
(clairvoyance), spádóma (precognition), hugarafl (psycho-
kinesis), miðilsfyrirbæri eða nokkurt annað yfirskilvitlegt
rannsóknarefni. Þetta vandamál er almennt viðurkennt af
dularsálfræfiingum 4), en mér vitanlega hefur enginn getað
skýrt hvernig á þessu standi. Það er t.d. alls ekki nóg að
segja, að hér sé verið að rannsaka fyrirbæri sem gerast einu
sinni í tíma og ekki aftur. Slík fyrirbæri geta að sjálf-
sögðu verið vísindalegt rannsóknarefni, og má þar sem dæmi
nefna spurninguna um upphaf alheimsins. En niðurstöður dul-
arsálfræðinga eru iðulega tölfræðilegs eðlis. Þeir kanna
t.d. hve oft tiltekinn maður getur giskað á spil, sem hann
ekki sér, eða haft áhrif á það, hvernig teningar lenda, sem
kastað er af handahófi, og þar fram eftir götunum. Ef ein-
hver sýnir sérstaka hæfileika í þessa átt, hvers vegna
skyldi þá ekki vera hægt að endurtaka tilraunina aftur og
aftur með svipuðum árangri, eð a.m.k. einhverjum árangri?

2. Dularsálfræðingum hefur ekki tekist að verða ásáttir
um neinar ákveðnar kenningar til að skýra þau fyrirbæri sem
þeir fást við, hver sé undirrót þeirra, með hvaða hætti þau
nái að birtast eða hvernig þau samrýmist vitneskju sem aflað
hefur verið í öðrum vísindagreinum. Í náttúruvísindum er
ekki talið naegilegt að lýsa atburðum, heldur er markmiðið
fyrst og fremst að leita orsaka og finna reglur eða lögmál.
Þar er það talin ein helsta leiðin til árangurs að setja
fram kenningar og prófa þær. Kenninga er vissulega þörf í
dularsálfræði, því að niðurstöður tilrauna (að svo miklu
leyti sem um ákveðnar niðurstöður er að ræða) stangast mjög
á við niðurstöður úr öðrum vísindagreinum. Til dæmis er svo
að sjá, að við hugsanaflutning skipti fjarlægð milli send-
anda og viðtakanda ekki máli. Þetta var eitt af þeim
atriðum, sem Albert Einstein þóttu grunsamleg, þegar hann
var beðinn um að segja álit sitt á dularsálfræði 5).

3. Þegar gagnrýnendur hafa rannsakað vinnubrögð þekktra
dularsálfræðinga, hefur iðulega komið í ljós, að tilraunir
þeirra hafa ekki verið nægilega vel úr garði gerðar, þeim
hefur sést yfir hugsanlegar náttúrlegar skýringar, varúðar-
ráðstafanir gegn blekkingum hafa verið ónógar, og blekkingar
hafa oft a tíðum sannast. Þetta á m.a. við um ýmsar til-
raunir seim dularsálfræðingar höfðu áður talið pottþéttar og
stillt í fremstu röð sem sönnunargögnum 6). Raunvísindamenn
verða að kyngja þeirri óþægilegu staðreynd, að ýmsir úr
þeirra hópi, virtir gáfumenn, hafa látið blekkjast af
óprúttnum svikahröppum, sem hafa fengið þá til að staðfesta
að hin og þessi yfirskilvitleg fyrirbæri væru ósvikin.
Reynslan hefur sýnt, að skynsamlegt sé að láta færan töfra-
mann fylgjast með tilraunum af þessu tagi til að sjá við
hugsanlegum prettum. Margir þekktir töframenn hafa sýnt
þessu verkefni áhuga á liðinni tíð. Má þar t.d. nefna þá
John Nevil Maskelyne og Harry Houdini. Houdini var mjög
afkastamikill við að fletta ofan af starfsemi miðla, þegar
hún stóð með mestum blóma 7). Ýmsir telja, að afhjúpanir
Houdinis og strangara eftirlit með miðlum, sem fylgdi í
kjölfarið, séu skýringin á því, að áhrifamiklir miðils-
fundir með líkamningum og tilheyrandi eru ekki lengur á
dagskrá hjá dularsálfræðingum. Slík fyrirbæri mega nú heita
horfin af sjónarsviðinu.

Sá töframaður, sem kunnastur er nú á dögum fyrir baráttu
gegn blekkingum í dularsálfræðí, er Bandaríkjamaðurinn James
Randi. Hann átti m.a. þátt í að afhjúpa hinn víðfræga undra-
mann Uri Geller, sem hafði vakið mikla athygli dularsál-
fræðinga 8).

Annað frægt dæmi um blekkingar eru tilraunir stærðfræð-
ingsins og dularsálfræðingsins S.G. Soal, sem lengi þóttu
frábærar, eða þar til sálfræðingurinn Mark Hansel fann örugg
merki um það, að Soal hefði haft rangt við (6,4,9,5). Aðeins
tíu ár eru síðan dr. Walter Levy, framkvæmdastjóri virtustu
rannsóknarstofnunar heims í dularsálfræði (rannsóknarstofnunar
J.B. Rhines við Duke háskólann í North Carolina) varð uppvís
að svikum og sagði af sér. Hann hafði þá um skeið vakið
mikla athygli dularsálfræðinga vegna tilrauna sem bentu til
þess að frjóvguð hænuegg byggju yfir hugarafli 5). Þannig
mætti lengi telja.

Blekkingar eiga sér einnig stað í hefðbundnum vísindum,
um það eru ýmis dæmi. Engum dettur þó í hug, að hefðbundnum
vísindum stafi veruleg hætta af slíkri starfsemi. Um dular-
sálfræðina gegnir öðru máli, því að tilraunir hennar fást
ekki staðfestar með endurtekningu, og því verður mjög að
treysta á trúverðugleika hverrar heimildar.

4. Þegar einhverja reglu er að finna í þeim yfirskilvit-
legu fyrirbærum, sem dularsálfræðingar rannsaka, er reglan
oftast á þann veg, að hún verður vatn á myllu efasemdar-
manna. Alkunna er, að tilraunir til að sýna fram á yfirskil-
vitlega hæfileika ganga þeim mun verr, sem varúðarráðsstaf-
anir gegn svikum verða strangari eða skilyrði til blekkinga
eru takmarkaðri. Áður hefur verið minnst á þau stórkostlegu
miðilsfyrirbæri, sem algeng voru á seinni hluta 19. aldar
og nokkuð fram á 20. öld, en nú mega heita úr sögunni. Þessi
umskipti þykja efasemdamönnum ofur eðlileg, en hinir trúuðu
verða að leita skýringa, sem ekki eru auðfundnar. Annars er
því haldið fram af mörgum, sem við dularsálfræði fást, að
það hafi neikvæð áhrif á tilraunir peirra, ef þátttakendur
nálgast þær með gagnrýnu hugarfari eða slíkir menn eru
viðstaddir. Ég tek dæmi af handahófi úr bók sem dr. Erlendur
mælir með sem vönduðu yfirlitsriti í janúargrein sinni 10).
Þar sem ég greip niður, er fjallað um rannsóknir á hugarafli
og sagt frá því, hvernig borð hafi hreyfst á hinn dular-
fyllsta hátt. Höfundur segir:

"The general thesis of Batcheldor and Brookes-Smith (þ.e.
þeirra sem að tilrauninni stóðu) is that a lively, light-
hearted atmosphere is conducive to these effects and that
fear or "deadly doubt" destroys them."

Um rannsóknaraðferðina segir höfundur, að hún sé "clever
and theoretically clean", eins og það er orðað. Svik hafi að
vísu ekki verið útilokuð, en það sé með vilja gert, því að
rannsóknarmennirnir hafi þessa kenningu:

"A trickproof method might awe the participants and
therefore destroy the mood which these experimenters con-
sider essential for authentic paranormal effects".

Hér bætir höfundur við: "For us to interpret the data as
paranormal, however, demands that we have faith in the
honesty of all participants."

Í yfirlitsriti um framfarir í einhverri annarri vísinda-
grein myndi frásögn á borð við þessa vekja óskipta athygli,
en hún undirstrikar hið mikla vandamál dularsálfræðinga.

Í sömu grein er fjallað um reimleika (poltergeists) sem
eru eitt af viðfangsefnum dularsálfræðinga. Þeir sem rann-
sakað hafa slík fyrirbæri, hafa ótrúlega oft komist að
þeirri niðurstöðu, að þau væru á einhvern hátt tengd ungl-
ingi innan við tvítugt. Er þessa getið í greininni. Í sumum
tilvikum (þ.á.m. hér á landi) hefur beinlínis sannast, að um
hrekkjabrögð hafi verið að ræða, en miklu oftar hafa rann-
sóknarmenn komist að þeirri niðurstöðu, að svo geti ekki
verið. En þá þarf að skýra, hvers vegna unglingarnir tengist
atburðunum. Athuganir dularsálfræðinga hafa leitt í Ijós, að
viðkomandi unglingar eigi oft á tíðum við geðræn vandamál
að stríða. Mun sú niðurstaða síst til þess fallin að draga
úr tortryggni efasemdarmanna.

Flestir munu viðurkenna, a8 stórlega hafi dregið úr reim-
leikum hér á landi eftir að raflýsing varð algeng. Þetta mun
tæplega koma þeim á óvart, sem vantrúaðir eru á slík fyrir-
bæri, en hinir trúuðu verða að leita sérstakra skýringa.

Að endingu vildi ég minnast á atriði, sem margir telja
skipta máli, þegar hið yfirskilvitlega er til umræðu. Menn
segja sem svo: Vel má vera, að erfitt sé að finna nokkurt
einstakt tilfelli, sem er algjörlega sannfærandi, en til-
fellin eru svo mörg, að það hlýtur að vera einhver sann-
leikskjarni á bak við allt saman. Slík röksemdafærsla
heyrist oft þegar fljúgandi furðuhlutir eru á dagskrá, og í
rauninni svipar fljúgandi furðuhlutum um margt til fyrirbæra
dularsálfræðinnar: Fjölda margir sjá fyrirbærin, sumt er
hægt að skýra á eðlilegan hátt sem þekkt náttúrufyrirbæri,
missýningar eða blekkingar en alltaf verður eitthvað eftir
sem óskýrt er. Þessar "eftirstöðvar" eru vissulega forvitni-
legar, en fáir trúa því lengur, að þar eigi eftir að finnast
lykillinn að miklum vísindalegum uppgötvunum. Eftir meira en
30 ára rannsóknir á fljúgandi furðuhlutum "hjakkar allt í
sama farinu", svo að notað sé orðalag ritstjóra vors. Hvort
sem um er að ræða fljúgandi furðuhluti eða fyrirbæri dular-
sálfræðinnar, er aðalspurningin þessi: Er þarna eitthvað,
sem vert er að rannsaka? Bandaríski eðlisfræðingurinn John
Archibald Wheeler svaraði þessu svo í ræðu sem hann hélt á
ársfundi AAAS (American Association for the Advancement of
Science) árið 1979, þar sem hann hafnaði því algjörlega, að
dularsálfræði væri vísindi:

"Surely, where there is smoke there is fire? No, where
there is so much smoke, there is smoke" 11).

----------------------------------------------------------------------

Eftirmáli

Þegar ég hafði lokið við að taka saman þennan pistil,
barst mér í hendur febrúarhefti Fréttabréfs H.Í. Þar er að
finna frekari orðaskipti ritstjórans og dr. Erlends Haralds-
sonar um viðureign töframannsins Randi og rannsóknarmanna
við McDonnell stofnunina í St. Louis. Dr. Erlendur leggur
áherslu á, að starfsmenn stofnunarinnar hafi ekki eytt nema
um 100 vinnustundum í viðkomandi rannsókn, og að þeir hafi
aðeins birt "lítilfjörlegan útdrátt um stutt erindi" um
rannsóknina. Af þessu mætti ráða, að málið sé hið ómerki-
legasta. Því miður er þetta ekki sú mynd sem fæst við að
lesa lýsingu á málavöxtum 12). Starfsmenn McDonnell virð-
ast hafa verið furðulega trúgjarnir og látið hjá líða að
gera sjálfsagðar varúðarráðstafanir gegn blekkingum, jafnvel
þótt Randi hefði áður varað við slíku og sent yfirmanni
stofnunarinnar lista yfir atriði sem taka þyrfti tillit til.
Þessu var ekki sinnt, og rannsóknarmennirnir létu blekkjast
af brögðum tveggja ungra manna. Hvort "margar lærðar rit-
gerðir" hefðu verið skrifaðar um þessar rannsóknir, ef Randi
hefði ekki komið upp um allt saman, er auðvitað umdeilan-
legt. En hinn lítilfjörlegi útdráttur, sem dr. Erlendur
minnist á, var, að sögn Randis, með ákveðnara orðalagi í
upprunalegri mynd. Sú útgáfa var afturkölluð og breytingar
gerðar, þegar rannsóknarmenn fengu pata af því, að maðkur
væri í mysunni.
                                                        Þ.S.

1.  Rudolf Thiel: "Universets erobring". Skrifola, Khöfn,
     1958.
2.  Martin Gardner: "Fads and Fallacies in the Name of
     Science". Dover Publications, New York, 1957.
3.  Isaac Asimov: "Biographical Encyclopedia of Science
     and Technology". Doubleday, Garden City, 1964.
4.  John Palmer: "Extrasensory Perception: Research
     Findings". Advances in Parapsychological Research, 2.
     Plenum Press, New York & London, 1978.
5.  Martin Gardner: "Science, Good, Bad and Bogus".
     Prometheus Books, Buffalo, 1981.
6.  C.E.M. Hansel: "ESP: A Scientific Evaluation."
     Scribner´s, New York, 1966.
7.  Harold Kellock: "Houdini". Heinemann, London 1928.
8.  James Randi: "The Magic of Uri Geller: " Ballantine, New
     York, 1975.
9.  C.E.M. Hansel: "ESP and Parapsychology: A Critical Re-
     Evaluation. " Prometheus Books, Buffalo, 1980.
10.  Gertrude Schmeidler: "Research Findings in Psycho-
       kinesis". Advances in Parapsychological Research, 1.
       Plenum Press, New York & London, 1977.
11.  The Skeptical Inquirer.  Journal of the Committee for the
       Scientific Investigation of Claims of the Paranormal.
       3. árg. nr. 3, 1979.
12.  James Randi: "The Project Alpha Experiment Part 1. " The
       Skeptical Inquirer, 7. árg. nr. 4, 1983.

(Grein þessi birtist í Fréttabréfi Háskóla Íslands í mars 1984.
Ritstjóri fréttabréfsins var Sigurður Steinþórsson.)